VOV4.K’ho- Kòp klờm soh gơ kòl jŏ nam (COPD) là kòp tàm klờm soh tàm bơta gùng tă nhơm gơtìp kòl, khà nhơm gơ kờn tàm klờm soh gơguh uă, lơh gùng tă nhơm hời rơhời lơ ut, nhơm ờ gơtùi mut tàm klờm soh lơh gơlik bơta kal ke tă nhơm tàm cau kòp mờ digơlan gơlik geh ală bơta ờ niam bè ờ pràn gùng tă nhơm, gơ lìu nhơm phan glòm klờm soh, ờ pràn plai nùs... Bulah là kòp gơlik geh jŏ nam, ờ gơtùi sơm bời jơh tơn, mơya dilah geh git gŏ gờñ mờ sơm di bơta chài geh pơlam, cau kòp gơtùi kis bal ờdo ờdă mờ kòp COPD.

Jat Mpồl lơh sơnơm dunia (WHO) yal, kờp dŭ pah nam tàm gùt dunia geh mờr 250 tơlak nă cau gơbàn kòp COPD, là jơnau lơh gơbàn chơt să ơm dơ̆ 4 tàm ală jơnau lơh gơbàn chơt să mờ ơm dơ̆ 5 bè bơta àñ ơ nòng kơn jơ̆ kòp jê gùt plai ù. Việt Nam là lơgar geh khà cau gơbàn kòp klờm soh gơ kòl jŏ nam uă tàm tiah châu Á Thái Bình Dương, jat ală cồng nha kơlôi sơ nơng bơta gơ rềng lơh bơ tờp kòp pah nam khà gơbàn kòp mờr 4,2% khà kờp làng bol hơđang 40 sơnam mờ pơn jat tai ngai sơlơ gơguh uă tài bơh bơta chu jràu mờ ƀơ̆ ƀơl tiah ơm kis. Bác sĩ R’Mah Lương, Phó Kuang atbồ Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak pà git: “Kòp klờm soh gơ kòl jŏ nam là dùl bơta kòp bè klờm soh mờng ngan gơtìp, kòp gơtùi rơcang sơndră mờ gơtùi sơm bời, lơh gơ kòl gùng nhơm lòt tŭ tă nhơm. Kòp gơlik geh lơyài mờ jŏ jòng. Geh uă ngan jơnau lơh gơbàn kòp gơ kòl jŏ nam, dùl tàm ală jơnau tờm ngan là chu jràu, tiah ơm kis, vi khuẩn mờ bơta bơ tờp wơl bơh cau tờm... Chu jràu là jơnau tờm ngan bơh kòp klờm soh gơ kòl jŏ nam dê, cau chu jràu rlau 20 kơldung tàm dùl nam, geh ală tềl tơnggŏ jŏ jòng uă nam bè tă nhơm kròk krèk tàm trồ mang, kal ke tă nhơm tŭ lơh broă kơn jơ̆... pal lòt kham mờ bác sĩ mơ nàng gờñ git gŏ kòp tŭ gam tàm tơngai lơi nàng kờñ sơm di tŭ. Tŭ do, Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh neh geh tơl phan bơna, măi mok nàng kham mờ git gŏ kòp klờm soh gơ kòl jŏ nam tàm tơngai gờñ ngan rlau jơh”.

Bác sĩ R’Mah Lương pà git tai, uă ngan ală cau geh kham git gŏ gơbàn kòp COPD mìng lòt kham tŭ geh ală tềl tơnggŏ kơn jơ̆ bè bơsiă uă, kơnhà kơt jŏ jòng... mơya do là tŭ COPD neh tàm tơngai gơbàn jroă, bơta pràn klờm soh dê neh gơmù. Tềl tơnggŏ kal ke tă nhơm tàm cau kòp COPD geh bơta mpờl go là cau kòp geh gơtìp kal ke tă nhơm hời rơ hời jat tŭ tơngai, bơh sơn rờp cau kòp mìng kal ke tă nhơm tŭ pơn đơl pràn bè lòt jơng, hàu ntùng... mơya tơ nơ̆ dùl tu tơngai, ală tềl tơnggŏ kal ke tă nhơm hời rơ hời kơn jơ̆ rlau mờ cau kòp gŏ kal ke tă nhơm tŭ ơm rlô, tus tơngai cau kòp ờ lơh broă lơi kung kal ke tă nhơm sơl.

Bè mò Nguyễn Thị Đào (60 sơnam, ơm tàm thôn Đức Thuận, xã Đức Mạnh, kơnhòal Dăk Mil, càr Dăk  Nông) gam sơm kòp tàm Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak, mò pà git neh gơbàn kòp COPD mờr 10 nam do, hìu bơnhă kal ke, mò pal lơh broă kơn jơ̆, bòl glar tàm Kong ti kau su, tơnơ̆ tơngai jŏ jòng gŏ gơ lơh tàm să jan ờ pràn, sền ờ sơp ờ bài lòt kham, tus tŭ pơn đơl pràn ờ jai tai den hơ̆ sồng mò lòt kham den geh bác sĩ pà git gơbàn kòp COPD pal sơm tàm tơngai jŏ jòng. Mò Nguyễn Thị Đào yal: “Añ gơtìp bơsiă uă nam ờ bời, jê ntơh, kal ke tă nhơm. Nam 2012, añ lòt kham, bác sĩ pà git añ gơtìp kòp klờm soh gơ kòl, añ piam tàm hìu sơnơm 22 ngai den bời, pràn kơlang bè ờs mờ rê bơh hìu sơnơm. Bơh hơ̆ tus tŭ do, kòp añ dê gơbàn wơl sùm. Añ neh lòt kham uă tiah ngan, bác sĩ đơs kòp do gơtùi sơm bời, mìng geh broă gròi sền broă lòt rê mờ lơh broă pah ngai, mơya añ là công nhân kau su, hìu bơnhă kal ke, añ pal lơh broă kơn jơ̆, bòl glar. Tŭ do añ pal sơm kòp tàm hìu sơnơm, 1 nhai añ pal lòt kham, sền sơ wì kòp mờ ai sơ nơm hùc”.

Bè cau ndai là ồng Trương Xuân Hải (56 sơnam, ơm kis tàm kơnhoàl Dăk Mil, càr Dăk Nông) ồng lơh broă tàm Kong ti lơh rbàng gùng lòt, broă lơh pah ngai ồng dê pal ơm rềp uă mờ thul kơmbuh mờ sap nggồr bal mờ broă sùm chu jràu mờ hơ̆ là jơnau lơh gơbàn kòp. Ồng Hải yal bè kòp he dê bè do: “Pơgap mờ do 10 ngai añ gơbàn duh să, bơsiă kơnhà, kal ke tă nhơm, añ mut tàm hìu sơnơm kấp cứu, tŭ do neh ờ huan gam tai ală tềl tơnggŏ do. Kòp añ dê neh geh lơh lài, pơgap 6, 7 nam do mờ neh tam gơl tus bơta as sồt klờm soh lơh añ gơbàn duh să sùm tàm trồ mang, klo ngai den ngac ngar đau, mơya tŭ trồ mang den gơtuh dà kơl hề mờ duh să. Ală bác sĩ pà git jơnau gơbàn kòp digơlan là tài anih lơh broă añ dê pal ơm rềp uă mờ thul kơmbuh mờ chu jràu”.

Ală cau geh jơnau pơhìn gơbàn kòp COPD sùm là cau klau hơđang 40 sơnam, neh geh tŭ chu jràu, gam wơl khà dùl êt cau kòp là cau ùr gơtìp gơ rềng tài bơh ală bơta bè ƀơ̆ ƀơl tiah ơm kis, nhŭ jràu, thul kơmbuh lơh broă... kung geh jơnau pơhìn uă gơbàn kòp COPD. Kòp sùm gơ drơm tàm 2, 3 nam, ală bơta ờ niam bè ờ pràn plai nùs, gơbàn gùng tă nhơm, gơ lìu nhơm tềng phan glòm klờm soh... digơlan gơguh uă mờ pơhìn tus màng kis khat tàm tŭ lơi. Tŭ neh gơbàn kòp COPD cau kòp pal kis tus jơh rài kis mờ kòp. Den tàng, broă git gŏ mờ lơh jat broă sơm rơcang lài là kuơmàng ngan nàng gàr ờdo ờdă bơta kuơ klờm soh dê rơcang sơndră ală bơta ờ niam tơnơ̆. Bác sĩ R’Mah Lương tơngkah: “Jat tàm gah nội khoa mờ sơm kòp klờm soh gơ kòl jŏ nam sồr den git gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ, lơh ngan gàr broă sàu sa niam, kis niam, bañ ơm rềp mờ ală bơta pơhìn lơh gơbàn kòp, ngan là nhuư jràu”.

Gơwèt mờ ală cau neh gơbàn kòp COPD, cau kòp pal lơh jat di rơndap broă sơm kòp bác sĩ dê bơh broă tam gơl ală bơta mờng quèng bè: sang tĕ jràu, sùm tàp pràn să jan, tàp rơ hềp- tă nhơm lơh niam gùng tă nhơm... kuơmàng là hùc sơnơm di mờ jơnau pơlam sơm kòp bác sĩ dê. Tŭ sơm kòp bác sĩ geh jat tàm bơta geh ngan cau kòp dê nàng geh jơnau rơcang sơm kòp dipal. Dilah cau kòp lơh jat jơnau pơlam sơm kòp, cau kòp gơtùi kis bal mờ kòp COPD, gàr bè ờs pràn kơldang să jan ndrờm bè cau bè ờs. Bulah bè hơ̆, dilah cau kòp ờ lơh jat jơnau pơlam sơm kòp bác sĩ dê, bè ơm is ờ bài hùc sơnơm, hùc sơnơm ờ di khà geh sồr, ngui phan rơ hềp tìs... den geh lơh bơta kuơ sơm kòp gơmù halà sơm kòp ờ geh cồng nha.

Kòp klờm soh gơtìp kòl jŏ mờng gơtìp lơyài, di lah ờ gŏ mờ sơm kòp gờñ, lơh gơtìp ngòt rơngơ̆t tus mờ cau kòp. Kờñ wă rơlao tai bè kòp do mờ dong kờl cau kòp kis bal mờ kòp klờm soh gơtìp kòl jŏ tus jơh rài, bol a neh geh dơ̆ lùp bác sĩ R’Mah Lương, Phó kuang atbồ hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak.

Ơ bác sĩ, tŭ gŏ gờñ kòp klờm soh gơtìp kờl jŏ tàm tơngai gờñ ngan, den kòp do gơtùi sơm bời lah ờ?

Bác sĩ R’Mah Lương: Bè bol he neh mblàng, kòp klờm soh gơtìp kol jŏ là kòp gơtìp jơla ngan mờ ờ gơtùi tơn pràn tai, di lah gŏ gờñ sơm kòp gờñ den kòp di gơlan gơ-ơm tơn tàm bơta hơ̆, di lah gŏ neh jơla den lơh gơtìp bal uă bơta bè cồng nha sơm kòp, priă bơcri bơh cau kòp…

Geh git, broă sào sa phan bơkah tàm cau kòp gơtìp kòp COPD là broă geh uă cau sền gròi ngan, tài cau kòp gơtìp mờ kòp do mờng gơtìp jòr rơgai să, bè hơ̆, jăt bác sĩ, bơta lơi lơh gơtìp tus mờ bơta do?

Bác sĩ R’Mah Lương: Cau kòp gơtìp kòp klờm soh kòl jŏ tàm tơngai sơnrờp mờ tơngai dơ̆ 2 den ờ hềt gơtìp aniai uă tus mờ rài kis, tŭ tàm tơngai dơ̆ 3 mờ tơngai dơ̆ 4, klờm soh sơlơ jroă rơhời, lơh jơh ală bơta năng lượng bơh cau kòp pal tơrgùm uă ngan ai klờm soh in nàng tă nhơm, cau kòp pal tă nhơm uă nàng geh oxi, cau kòp sa kàr lơi là nggui tă nhơn jơh, bơta pràn bơh phan sa gơtìp ngui uă, khà geh ờ tơl lơh gơtìp jòr rơgai tàm cau kòp COPD.

Tàm cau kòp gơtìp kòp klờm soh kòl jŏ, jòr rơgai ờ di là bơta sơnrờp ngan mờ là dùl tàm ală bơta nàng dong kờl sơm kòp cau kòp in, tơngu me tờm bơh gah lơh sơnơm là tơmù ờ uă ngan cau kòp gơtìp gơguh ni sơna, pal sền gàr phan sa ờ uă ngan di lah gơtùi. Tàm gah nội khoa mờ sơm kòp klờm soh kòl jŏ geh bơto pal gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ, lơh ngan gàr niam tàm broă sào sa ndrờm bal, kis niam, tơmù tìp mờ ală bơta di gơlan lơh gơtìp kòp, tàm hơ̆ uă ngan là bañ chu jrào.

Nàng tơmù uă ngan cau kòp gơguh ni sơna, cau kòp COPD mờng ngui is kơl dung nhơm mờ corticosteroid, bè hơ̆ di lah sơgràm sơnơm do geh gơrềng bơta lơi tus mờ cau kòp?

Bác sĩ R’Mah Lương: Tŭ sền nàng kờñ gĭt kòp tàm tơngai 3, tơngai 4 pal sồr cau kòp ngui sơnơm sùm, ngai lơi kung pal hùc sơnơm, tàm hơ̆ uă ngan, tŭ do sơnơm lơh gơdàr gơnồng dờ, sơnơm nhơm mờ corticosteroid di gơlan geh lơh jòng, ờ uă ngan 1 ngai pal ƀồm 2 dơ̆, do là nhơm den tàng lơh gơrềng jơh tus gùt să cau kòp, bè kơl tao cau kòp lơhơ, rơbă ntìng. Tàm cau dờng sơnam, să tờm cau dờng sơnam neh rơbă ntìng, tŭ gơtìp kòp COPD, sơm kòp mờ broă rơhồp nhơm corticosteroid den lơh gơtìp broă ngui canxi ờ uă mờ lơh gơtìp pă ntìng is. Geh tŭ lơh gơtìp tus mờ bơta Cushing tài sơgràm nhơm corticosteroid ir.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau mblàng K’Duẩn mờ Ndong Brawl