Jat Mpồl Lơh sơnơm dunia pà git, sơnam bơh 45 tus 59 sơnam geh sền là cau ràm sơnam; bơh 60 tus 74 sơnam là cau dờng sơnam; bơh 75 tus 90 sơnam là cau kra mờ rlau 90 sơnam geh hòi là cau kra kis jŏ. Broă tam pà ală mpồl sơnam do geh gơtha kuơmàng ngan tàm broă rơcang broă rơndap lơh sền gàr pràn kơldang să jan di pal, tài jơnau kờñ bè phan sa, tàp pràn să jan, nùs tồr mờ sơnơm tơmba bơh tơl mpồl sơnam dê là krơi is.

Cau dờng sơnam sùm pal kong mờ uă bơta kòp jŏ nam sơbơng roh bè gơguh huyết áp, đồm sơdàng, kòp gùng plai nùs, rơƀă ntìng, as sồt kồ ntìng, ờ huan kah,.. Bơta kuơmàng lài ngan là pal kham pràn kơldang să jan jat tơngai pơrgon nàng git gŏ gờñ ală bơta kòp do, sơm di tŭ, nền nòn, di jơnau pơlam mờ ƀák sìh sồr, pleh gơbàn jơnau gơ lời wơl sơbơng roh. Ồng Cao Xuân Hòa, 75 sơnam ơm tàm sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk gơbàn kòp đồm sơdàng bơh nam 2010 mơya ờ sơm kòp sùm. Tus nam 2020, ồng gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh, gơtìp lơng nggùl să đah kiau. Tơnơ̆ uă nam tàm dră mờ kòp jê hơ̆ sồng ồng git gŏ là, ờ geh bơta lơi kuơmàng rlau mờ pràn kơldang să jan. Ồng đơs:

“Bơta kơp kờñ bơh cau dờng sơnam bè bol hi dê là geh uă pràn kơldang să jan nàng lòt rê, lơh is broă tàm rài kis pah ngai. Kòp đồm sơdàng añ sơm ờ hềt gơmù den rềp ndo git gŏ gơtìp gơguh huyết áp tai. Nàng gàr niam pràn kơldang să jan, lài ngan añ sùm lòt hìu sơnơm nàng ală ƀák sìh in kham, sơm gơ in bời mờ lơh jat jơnau sồr hùc sơnơm nàng kòp ờ gơbàn kơn jơ̆ rlau tai”.

Tŭ sơnam ngai sơlơ dờng den bơta pràn ờ bơtờp kòp să jan dê kung ờ sô rlau, cau dờng sơnam ƀuơn ngan gơbàn kòp rlau, geh tŭ là gơbàn uă bơta kòp dơ̆ lĕ bal. Dilah ờ geh sền gròi di mờ bơta chài geh pơlam den khi digơlan rơp gơbàn ờ sô să jan, gơmù bơta niam rài kis mờ ƀuơn ngan gơbàn ală jơnau ờ niam gơ lời wơl sơbơng roh. Sơ lơŭ wơl, tŭ geh sền gròi, sền gàr wil tơl jơh bal bè să jan mờ nùs nhơm den cau dờng sơnam ờ mìng kis jŏ rlau mờ gam gơtùi kis chờ hờp, kis pràn kơldang, gơtùi gàr nùs tồr niam mờ gŏ să tờm he kung gam geh kuơ gơ wèt mờ hìu bơnhă, mpồl bơtiàn. Ồng Phạm Tiến Lập ơm tàm sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk pà git:

“Tŭ mut tus sơnam 70, nisơna añ gŏ pràn kơldăng să jan he dê gơmù uă ngan, bơta pràn ờ bơtờp kòp gơ ờ sô tơn. Ală broă tàm rài kis pah ngai bè sàu sa, bic ndrờm gơ sơ lơŭ wơl jơh, ală kòp mờ să tờm añ sơnơng ờ tŭ lơi he gơbàn den nisơna gơbàn. Gam bè ờs, nisơna lòt kham den git gŏ gơtìp kòp đồm sơdàng mờ gout, bulah lài hơ̆ añ ờ geh tềl tơnggŏ lơi. Añ sơnơng là kòn bơnus kung bè măi mok, rlau dùl tŭ tơngai lơh broă kung tus tŭ ờ sô, ờ pràn jat bơta geh is. Den tàng tŭ do añ sùm sền gròi tus broă lòt kham jat tơngai pơrgon, geh bơta pơlam bơh ƀák sìh dê, rê hùc sơnam jat jơnau sồr bơh ƀák sìh dê. Is ồn, broă sền gàr is să tờm bơh lài tus tŭ do ngai lơi añ kung tàp pràn să jan sùm bè lòt jơng rơlĕ rơlùn”.

Broă sền gàr pràn kơldang să jan cau dờng sơnam in ờ mìng là kơnòl nùs nhơm, ai tơnggŏ bơta git jơnau bơh kòn sau dê mờ gam là dùl bơnah kuơmàng ngan tàm broă rơndap lơh bơtàu tơnguh kơ̆ kơnhăp mpồl bơtiàn dê. Khà kờp làng bol gam ngai sơlơ kra tĕ mờ jơnau kờñ sền gròi bè sơnơm tơmba ai cau dờng sơnam in kung ngai sơlơ gơguh uă. Sền gàr pràn kơldang să jan cau dờng sơnam in sồr pal geh dùl broă lơh tơl làm: bơh broă kham sền pràn kơldang să jan jat tơngai pơrgon, bơt bơtàu broă sàu sa dipal, gàr sùm broă tàp pràn să jan dipal tus broă dong kờl nùs tồr, lơh gơlik bơta niam nàng khi in tus bal ală broă lơh mpồl bơtiàn mờ kis tàm dùl anih lơngăp lơngai. Ƀák sìh mìng gah dùl ồng Phạm Ngọc Liễu – Lam bồ cơldŭ broă rơndap lơh tơrgùm bal, Măi mok yal jơnau tơnggit – Hìu sơnơm lơh sơnơm bơhiàn yau càr Dăk Lăk pà git:

“Gơ wèt mờ cau dờng sơnam, sền gàr pràn kơldang să jan là kơnòl bal bơh mpồl bơtiàn mờ hìu bơnhă dê. Cau dờng sơnam uă ngan gơbàn uă bơta kòp, pơn rơ bè kòp đồm sơdàng, gơguh huyết áp, rơƀă ntìng, gơ drồl mhàm tơngoh, bồ tơngoh ờ ngac ngar den tàng bol he pal sền gàr cau dờng sơnam in, tài cau dờng sơnam geh gơnoar broă kuơmàng ngan tàm mpồl bơtiàn, cau dờng sơnam geh uă ngan mờng chài, kung bè jơh ală anih prap ơn, bơta wă wờng dờng ngan là krơh niam ai ală rơnàng in đòm jat”.

Tŭ cau dờng sơnam geh sền gàr niam, khi ờ mìng pràn kơldang mờ gam gơ gơs là anih kơldìng nùs nhơm dờng màng ngan ai kòn sau in, là cau mblàng wơl mờng chài tàm rài kis, nùs nhơm mờ bơta kuơ bơh yau, pơgồp bơnah sền gàr wơl bơta tàm bơrkuăt bal đah ală rơnàng tàm hìu bơnhă mờ mpồl bơtiàn.

Jơnau pal kah tŭ sền gàr bơta pràn kơl dang să jan cau dờng sơnam in

Cau dờng sơnam ƀuơn ngan gơtìp uă bơta bè pràn kơl dang să jan tài kra is să jan dê. Ală tam gơl bè plai nùs, gùng mhàm, tơrdih phan sa, kồ ntìng, lơngar bic, bơta ngăc ngar… di lah ờ geh sền gròi mờ drơng gàr di pal, di gơlan lơh gơrềng ờ niam uă ngan tus mờ bơta niam rài kis mờ nùs nhơm cau dờng sơnam. Bè hơ̆, lơh bè lơi nàng sền gàr bơta pràn kơl dang să jan cau dờng sơnam in niam mờ geh cồng nha? Tàm jơnau đơs ngai do, Ƀák sìh Mìng gah I ồng Phạm Ngọc Liễu, Kwang lam bồ cơl dŭ Broă rơndăp lơh tơrgùm bal, Măi mok yal tơngit jơnau – Hìu sơnơm Lơh sơnơm bơhiàn yau càr Dăk Lăk pơlam bè broă sào sa, ơwañ să, bal mờ ală jơnau pal kah kwơ màng tàm broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan cau dờng sơnam in. 

Dan ƀák sìh pà git tŭ sền gàr bơta pràn kơl dang să jan cau dờng sơnam in, pal kah ală bơta lơi?

Ƀák sìh Phạm Ngọc Liễu: “Cau dờng sơnam mờng gơtìp ală kòp ngềt ngơ̆t ngan, ală bơnah kòp mờng gŏ bè jê reh jê ram, bơnah gam tai ờ gŏ loh làng den kal ke ngan kờñ git. Den tàng, ală kòp bè gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng, kòp rơbă ntìng, kòp ờ ngac ngar bồ tơngoh, kòp kòl gùng mhàm tơngoh, kòp kră kơl dang lơh bơcah gùng mhàm… cau dờng sơnam pal lòt kham bơta pràn kơl dang să jan jăt tơngai mờ hùc sơnơm di mờ jơnau ƀák sìh sồr kung bè broă sào sa di pal. Tàm hơ̆ uă ngan là cau dờng sơnam ngui uă bơta sơnơm, den tàng pal rơwah sơnơm di pal, pleh mờ ală bơta lơh gơtìp tam dră sơnơm mờ gơrềng ờ niam jăt mờ jơnau kơ̆p kờñ lơh gơtìp. Mờ, bañ ngui ală bơta sơnơm ờ git loh anih lơh gơs”.

Bè hơ̆, cau dờng sơnam pal geh broă sào sa bè lơi ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Phạm Ngọc Liễu: “Bè broă sào sa gơwèt mờ cau dờng sơnam kwơ màng ngan. Cau dờng sơnam gơtìp kòp den pal sa phan sa di mờ jơnau bơto sồr bơh ƀák sìh, tàp pràn să jan, geh bồ tơngoh niam. Broă sào sa pal geh uă bơta bè phan sa, bañ sa tơngi, tàm hơ̆ uă ngan là ală bơta phan tàm dơlam să bè klung klờm phan ròng. dơ̆ bàr, cau dờng sơnam pal sa ală gar ngũ kốk gam bè ờs, ngui ờ uă vitamin tàm kơnuh, plai. Tàm hơ̆ uă ngan là vitamin tàm biăp, kơnuh, plai chi geh dà tơlir, ngui vitamin C mờ vitamin E nàng geh bơta pràn kơrian mờ kòp niam. Tơrmù sa hang, tơrmù ñô ală ơlăk, bièr, bañ chu jrào. Bơdìh hơ̆ tai, cau dờng sơnam pal tơnguh broă hùc tai ală bơta dà toh ờ hoan geh năng lượng, mìng là can-xi nàng bơtơl mpồl ntìng in”.

Gơwèt mờ broă ơwañ să tàm cau dờng sơnam, ƀák sìh geh jơnau bơto sồr bè lơi?

Ƀák sìh Phạm Ngọc Liễu: “Cau dờng sơnam pal geh broă ơwañ să di pal mờ bơta pràn. Ơwañ să tàm 30 phút tàm 1 ngai ha là 150 phút tàm 1 poh mờ ai bơh tàm uă broă tàp pràn să jan di pal mờ tơl bơta kòp, tơl să jan dê. Pleh mờ bơta ơwañ pràn ir lơh ờ niam tus mờ ală bơta kòp. Kwơ màng ngan là bè kàl mrềt, trồ tiah mrềt den tàng ală mò ồng pal kah lài mờ tŭ guh bic, pal ơwañ să lài bơh tàm kơ ƀờng, soh phan tơl ram lài mờ tŭ lik bơdìh mờ pal guh jơla rơlao, gàr tơl ram, lài mờ tŭ tàp pràn să jan. Pal ơwañ să lài tàm hìu lài mờ tŭ lik bơdìh ù tiah tàp ală bơta tàp pràn să jan ndai”.

Ƀák sìh gơtùi pà git, cau dờng sơnam pal kah rơcang lài mờ ală kòp ờ gơtờp bè lơi?

Ƀák sìh Phạm Ngọc Liễu: “Cau dờng sơnam mờng ƀuơn gơtìp uă bơta kòp. Den tàng, cau dờng sơnam pal sùm sền gròi tus mờ să tờm: bơh broă sào sa, hùc dà tus mờ broă tàp pràn să jan mờ gàr tơl lơngal bic. Tàm hơ̆ uă ngan là cau dờng sơnam pal kham să jan jăt tơngai mờ lơh jăt ală broă sơm kòp bơh ƀák sìh bơto sồr bơh sơnơm tus mờ broă sào sa. Pal kah cau dờng sơnam bañ ngui is sơnơm mờ pal lơh jăt jơnau bơto sồr sơm kòp bơh ƀák sìh dê”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sìh uă ngan.