VOV4.K’ho- Bulah boh sa kờñ geh ngan gơ wèt tus mờ să jan mơya sa uă ir, sa jơngkah boh den là jơnau lơh gơbàn uă bơta bè pràn kơldang să jan, lơh gơlik jơnau pơhìn uă gơbàn ală kòp ờ bơtờp bè gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng, gùng plai nùs, ờ pràn plai nùs, gơ kòl, bơcah gùng mhàm tơngoh... sa jơngkah boh gam là jơnau lơh gơbàn lơmă să jan, gơmù jơnau git wă, lơh kòp hian sơlơ kơn jơ̆ rlau. Bơta pal đơs do là ală kòp tàm să lơh gơbàn jơnau pơhìn chơt să uă tŭ cau kòp bơtờp kòp Covid-19.

Jat lùp sền bơh Mpồl lơh sơnơm dunia (WHO) dê tàm lơgar Việt Nam ai gŏ, nam 2016 geh mờr 548 rbô 800 nă cau chơt tài tơl ală bơta, tàm hơ̆ chơt să tài kòp gùng mhàm plai nùs là 172 rbô 300 nă, geh khà uă ngan rlau jơh (31%). Khà kờp kung ai gŏ, tàm tơngai kòp Covid-19, ală cau chơt să tài bơh kòp Covid-19 ndrờm geh kòp tàm să bè kòp gùng mhàm plai nùs, gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng halà ală kòp jŏ nam ndai. Bè hơ̆ den tàng, rơcang sơndră ală bơta kòp ờ bơtờp là broă lơh sơnơm geh gròi sền lài ngan bơh dà lơgar dê, tàm hơ̆ gròi sền jơnau pơhìn lơh gơbàn kòp là kuơmàng ngan rlau jơh mờ dùl tàm ală jơnau pơhìn lơh gơbàn kòp là sa jơngkah boh.

WHO kờp dŭ pah nam, geh mờr 4 tơlak 100 rbô nă cau tàm dunia chơt tài bơh ală kòp gơ rềng tus sa jơngkah boh. Lùp sền nam 2015 ai gŏ, khà sa boh bơh cau Việt Nam dê kờp bal tàm dùl nă cau tàm dùl ngai là 9,4 gam (cau klau 10,5 gam mờ cau ùr là 8,3 gam), tàm tŭ hơ̆, WHO sồr, pal sa boh hơ đơm 5 gam den geh dong kis 2 tơlak 500 rbô nă cau pah nam tàm gùt plai ù. Sa uă ƀoh gam là jơnau lơh gơlik uă khà gơguh huyết áp mờ chơt să tài bơh ală kòp gùng mhàm plai nùs. Tàm Việt Nam, tàm 5 nă cau dờng den geh 1 nă cau gơguh huyết áp, tàm 3 nă cau chơt den geh 1 nă cau tài bơh kòp gùng mhàm plao nùs. Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân, lơh broă tàm Viện Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên tơngkah: “Bơta geh ngan sa boh tŭ do bơh cau Việt Nam dê kung là jơnau tơngkah lài bơh nam 2015 tŭ mờ lùp sền dà lơgar bè bơta gơ rềng  lơh gơbàn kòp ờ bơtờp ai gŏ là, tŭ do cau Việt Nam khà sa boh kờp bal tàm dùl  ngai tàm dùl nă cau là 9,4 gam, tàm tŭ hơ̆ jat jơnau pơlam bơh Mpồl lơh sơnơm dunia dê, dùl nă cau dờng sa ờ uă ir 5 gam boh pah ngai, hơ̆ là cau Việt Nam tŭ do gam sa uă rlau 2 dơ̆ khà boh jat jơnau pơlam bơh Mpồl lơh sơnơm dunia dê. Jat ală cau mờng chài, dilah sa uă boh den lơh gơbàn 2, 3 bơta kòp bè gùng mhàm plai nùs, ưng thư pròc ràm, bơdìh hơ̆ tai gam là jơnau lơh gơbàn ală bơta kòp ờ bơtờp ndai”.

Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân đơs là, tŭ do, bơta git wă bơh làng bol dê bè aniai tài bơh sa jơngkah boh ờ hềt uă, den tàng broă jal mhar ngan rlau jơh tŭ do là mblàng yal, hòi jà mờ yal tơnggit tus làng bol. Broă mblàng yal geh gơtha kuơmàng ngan kờñ tơnguh jơnau git wă, lơh tam gơl broă lơh bơh làng bol dê nàng rơcang sơndră kòp jê, wèt tus jơnau kờñ tơnguh pràn kơldang să jan jơh gùt làng bol. Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân pà git tai: “Đơs ngan tŭ do, kờp ờ bơtờp là dùl bơta dờng ngan gơ wèt tus mờ broă lơh sơnơm mpồl bơtiàn mờ kung geh Bộ Y tế Việt Nam gròi sền ngan, do là bơta àñ ơnòng kơn jơ̆ kòp jê dờng ngan, kờp dŭ bơh Bộ Y tế dê ai gŏ là, geh mờr 77% ală cau chơt là tài bơh kòp ờ bơtờp, tàm khà 77% do den geh 44% cau chơt lài mờ 70 sơnam, đơs bè hơ̆ nàng he in gŏ là, àñ ơnòng kơn jơ̆ kòp jê bơh kòp ờ bơtờp dê là dờng ngan, mờ jơnau tờm ngan gơ rềng tus broă lơh bè chu jràu, ñô ơlak bièr, mờng quèng ñô sa, tàp pràn să jan.. ală jơnau do he gơtùi pleh”.

Kung jat Tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân đơs, cau bè ờs tơrmù sa boh ờ lơh să jan gơtìp ờ tơl boh; mìng kờñ sa phan geh is pah ngai kung neh ai tơl khà natri să jan in tài phan sa geh is den gơ geh boh; să jan gơtìp ờ tơl boh mìng gơlik geh tàm 2, 3 bơta krơi is bè cau gơtìp jê ndul gơ jroh jŏ jòng, cau lơh broă kơn jơ̆ tàm trồ tơngai duh jŏ jòng uă jơ, cau tàp pràn să jan kơn jơ̆ tàm tơngai jŏ jòng.

Nàng rơcang sơndră kòp tài bơh sa jơngkah boh, WHO pơlam làng bol tơrmù sa boh mờ jơnau đơs “Tĕ dùl êt boh- cik dùl êt- tơrmù mơ phan sa hang”. Ờ huan tĕ boh mờ phan tĕ geh uă boh tàm phan sa tŭ trŭ gơm phan sa; sơlơ sa ală bơta biap hồl ala mờ bơta biap kho hang; ờ huan cik mờ sang tĕ mờng quèng cik hang phan sa tàm dà cik tŭ sa, klài bơsàp tĕ dà cik tŭ sa; bañ sa plai chi cik mờ boh; bañ rơsìh dà màn, dà kho ka, kho poac tàm piang; ờ huan sa phan trŭ gơm lờih geh uă boh. Bơdìh hơ̆ tai, bơt bơtàu ală bơta pal jat, anih dong kờl tơrmù sa boh bơh làng bol dê bè tơrmù sa boh tàm hìu bơsram (gơ wèt mờ ală hìu bơsram sa ngai tơrmù boh, mblàng yal, bơto bơtê kơnòm bơsram, sền gròi căn tin, pơlam sền gàr pràn kơldang să jan kơnòm bơsram), tơrmù boh sa tàm mpồl bơtiàn (bè bơto pơlam, cribơyai mpồl bơtiàn, gròi sền, pơlam cau gơguh huyết áp, pơgồp bal tàm ală dơ̆ mblàng yal, sĕ còp hìu bơnhă...), tơrmù boh sa tàm hìu tac phan ñô sa... pơlam tơrmù boh sa tàm mat ală phan sa. Pơgồp bal tơrmù boh mờ gròi sền kòp gơguh huyết áp mờ kòp đồm sơdàng ndrờm geh pơlam bè sa dùl êt boh; yal tơnggit bè tơrmù boh sa tŭ kham sac rơ wah kòp gơguh huyết áp mờ sền sơ wì jơnau pơlàm gơbàn kòp đồm sơdàng tàm mpồl bơtiàn. Bơt bơtàu mờ lơh jat jơnau sồr bè top mat sơnđan, lir jơnau tơngkah lài. Pơlam, sồr bè khà boh sa uă ngan rlau jơh tàm 100 gam phan sa bơh 2, 3 bơta phan sa mờng quèng dê.

Cau mblàng K’Duẩn