VOV4.M’nông: Mhe rlau aơ, bôk nau kan “play nuih ân oh” yor Tơm prăk kơl an nuih n’hâm Việt-Ntu\k kan ntoh rup Việt Nam, Rmôt kan viễn thông quân đội (Viettel) tâm rgop nsum đah Ngih dak si Đại học Y dược nkuăl [on têh Hồ Chí Minh, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên ho\ [ư khám săch nau ji play nuih ân kon se gay rek săm mô roh prăk ân kon se tâm dâng 16 năm ta Dak Lak. Nau kan aơ ho\ ndơn geh nau kơl an âk lơn bah [on lan tâm nkuăl. Ta aơ, âk nu\ih jể jo\t geh nau ji play nuih ho\ geh kơl an prakư gay rek săm mô roh prăk.

Bôk nau kan “Play nuih ân oh” lah bôk nau kan rek săm ji lay nuih ân kon se tâm dâng 16 năm. Tât rnôk aơ, Bôk nau kan ho\ geh [ư tâm 41 n’gor, nkuăl [on têh. Aơ lah rơh tal 61 bah bôk nau kan ndrel lah rơh tal bar geh [ư ta Dak Lak. Nkoch tât nkô| nau săch Dak Lak gay [ư rơh tal 2, wa Lê Thị Oanh, [ư Bôk nau kan “Play nuih ân oh” ngơi:

‘Tal bôk năp, Dak Lak lah n’gor geh rnoh nu\ih rnoi mpôl đê| âk ngăn tâm nkuăl Tây Nguyên. Tal bar, rnoh jêh uănh n’ôi ndrel ôp nau bah du đê| nai dak si tâm ăp ngih dak si ri saơ lah kon se ta Dak Lak hăn khám nau ji tâm play nuih âk ngăn. Yor ri aơ lah nkô| nau ma phung hên [ư nau kan tal 2, jêh 3 năm ta Dak Lak. Rơh bôk năp phung hên [ư tâm năm 2016 ho\ khám ân rlau 1.200 kon se”.

Gay nchrăp ân bôk nau kan, bah năp nê, N’gâng kan dak si Dak Lak ho\ geh nau mbơh lam tât ăp kơn [on lan tâm n’gor mpeh nau khám săm ji play nuih ân kon se, mô geh so\k prặ, nu\ih geh khám săm lah kon se ntơm mhe deh ân tât 16 năm geh nau ntôn ji kơt lah: Vay geh siăk, so\ n’hâm jể, play nuih so\\ n’hâm mô tâm ban, kon se geh ji klơm soh, ji trong so\ n’hâm, kon se pu toh mô âh, so\ n’hâm ngăch, vay luh dak rhar, kon se brêt têh, ntô êr, vay nơih lêt rgănh, tayoi, bôk nglau ty êr, so\ n’ghâm mô tâm ban mô lah ho\ geh ăp nai dak si êng bu saơ, ntôn lah geh nau ji play nuih bah năp nê. Nkre rmôt kan Viễn thông quân đội (Viettel) ko\ njoăl nau mbơh tât nau kan aơ tât ăp nu\ih do\ng mrô Viettel.

Aơ lah rợh tal bar yuh Nguyễn Thị lan ta xã Xuân Phú nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak leo kon hăn khám uănh ji play nuih. Yuh Lan geh 3 nu\ih kon ri geh 2 kon geh nau ji aơ. Kon tal bar (8 năm) ho\ geh rek bah a[aơ 7 năm. A[aơ yuh lo\ leo kon bôk rah, mon Đào Công Hoàn (13 năm) tât khám. Yuh Lan ân gi\t , bah a[aơ đê| khay ri mon Hoàn geh khih ndơ sa ri hăn săm, ta aơ nai dak si ntôn lah geh nau ji play nuih ndrel đă rnăk vâl leo tât Trung ương gay ma khám, yơn yor nau geh jêng bah rnăk vâl hôm jêr yor ri ma yuh Lan gu\ kâp tât nar geh bôk nau kan “Play nuih ân oh” geh [ư ta Dak Lak. Yuh Nguyễn Thị Lan nkoch:

‘Mhe nơh kon gâp lôch khám hôm, ăp nai dak si mbơh lah ân rek săm lơi ân kon gâp, ma nau rêh hên jêr jo\ t ri mô geh săm. Geh 3 nu\ih kon yơh knu\ng êng du hê gâp dơm rong. Nau rêh rnăk vâl jêr jo\t ngăn. Geh bôk nau kan Play nuih ân oh kơl an ri gâp du\t rhơn ndrel lah ueh âk ngăn”.

Nu\ih êng đo\ng lah mon Trần An Nhiên (4 khay) ta nkual têh Phước An, nkuăl Krông Pách. Mon Nhiên geh nau ji play nuih tă bah ăp nar mhe deh. Tât rnôk aơ, bol ma ho\ rlau du năm yơn mom knu\ng jâk 8kg dơm, săk rgay kon jê| rlau ma ăp kon se tâm ban năm deh. Yuh Lê Thị Hảo, me mon Nhiên nkoch:

‘Nau mpơl ji bah kon gâp nê lah prăng brâp săk. Bôk năp ri gâp mô geh saơ năl ôh, jêh rnôk păng lơn nar lơn ma brâp ngăn nglau ty, nglau jâng, brâp ôch ngăn rnôk nê mơ gâp geh gi\t năl. Bôk năp ri păng mô u\ch sông sa ôh, knu\ng bi\ch dơm”.

Jêh bar nar [ư, Bôk nau kan ho\ khám ân 1.555 kon se. Saơ 115 kon se geh nau ji play nuih, geh 56 kon se geh nau năl lah ân rek nkre. Tâm ăp nu\ih geh rek nê ri geh 55 kon se geh nau rêh jêr jot, lah rnăk ach o, rnakư bơi ach o. Groi Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Hoàng Định, Groi Giám đốc Ngih dak si Play nuih, Kruanh Khoa rek săm ji play nuih, Ngih dak si Đại học Y Dược nkuăl [on têh Hồ Chí Minh, Kruanh rmôt kan ăp nai dak si bah Bôk nau kan ân gi\t mpeh rnoh nu\ih ji play nuih tâm kon se ta Dak Lak du\t âk, rlau nklăp 5 tơ\ rđil đah lam dak. Groi Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Hoàng Định, ngơi:

‘Du nar geh khám 1.200 kon se ndrel rnoh kon se geh nau ji play nuih nklăp bơi tât 6%, kơt lah geh nklăp 50 kon se geh nau ji play nuih geh nau dơi năl ân geh rek săm. Rđil đah rnoh nsum ri âk lơn. Yor tâm [on lan vay geh rnoh nau ji play nuih lah 1%. Hôm ta aơ ri 5-6% kơt lah rlau 6 tơ\ rđil đah ntu\k êng êng”.

Dơi geh ndâk ntơm khay 10/2008, tât rnôk aơ, Bôk nau kan “Play nuih ân oh” [ư khám ân 105.000 kon se, kơl rek săm ân rlau 5000 nu\ih kon se geh nau rêh jêr jo\t tâm lam dak.

              T^ng uănh lah ăp nai dak si chuyên khoa, Dak Lak lah n’gor geh rnoh kon se ntưp ji play nuih bah ndul me du\t âk nkôp đah rnoh nsum lam dak. Gay geh tay wât mpeh nău ji aơ kơt ăp nău njrăng dêr, rmôt nchih nău nkô| way nkoch le\ geh rơh tâm nchră đah PGS.TS. Nguyễn Hoàng Định, Groi kruanh ntu\k trong m’ham play nuih, Ngih dak si Y dược Tp. HCM.

- Ơi Groi giáo sư-Tiến sỹ  Nguyễn Hoàng Định ! Dăn PGS an g^t m’hâm ji play nuih bah ndul me n’hanh nkô| nău [ư jêng koet nte ta kon se mêh ?

PGS. TS Nguyễn Hoàng Định:  Nkô| nău bah ji play nuih bah ndul me a[aơ mô ho\ dơi g^t na nê| yơn bu saơ geh du đêt nu\ih dơi [ư hao ntưp ji play nuih bah ndul mhe ta kon se jêt. He g^t trong play nuih n’hanh ăp trong mham ntơm hun hao ta khay bôk năp tâm rnôk bu\n. Yor du đêt nkô| nău ne\ khuch tât rnôk hun hao bah oh bê mbra [ư an play nuih kon se hun hao mô geh ueh n’hanh [ư jêng koet ji ta play nuih ma he kuăl lah ji play nuih bah ndul me. Ăp nău khuch ne\ hao tât me na nê| ngăn lah nu\ih me geh ntưp kaman, ntưp virus, siêu vi trùng, rubella tâm rnôk ntơm bu\n ri rnoh oh bê ntưp ji play nuih bah ndul me du\t âk mô lah me geh khuch bah ntu\k ntô gu\ âm kơt geh ntưp phóng xạ, ntưp kim loại jâk n’hanh du đêt ndơ khih, me ngêt ndrănh, ju\p hât… ăp nău ne\ dơi khuch tât nău hun hao play nuih bah oh bê.

• Nău ji bah koet ji play nuih bah ndul me m’hâm mêh ơi PGS ?

PGS. TS Nguyễn Hoàng Định:  Nklăp 70-75% koet ji play nuih bah ndul me way mâp tâm rnôk bôk năp lah mô njrăng na nê| ri ăp nău ji mô g^t saơ, hôm ăp nău koet ji play nuih bah ndul me mbăn bah rnôk ntơm deh ri lah he mô nking n’gang dâl ri mô dơi săm oh bê, ăp nău aơ geh nklăp bah 25-30%.

Ăp nău ji play nuih bah ndul me ma me bơ\ an njrăng: bôk năp lah kon se way nhim, mô pu, kon se mô têh, mô hao jâk săk, way lah kon se ji klơm soh. Rlău ma du đêt nău ji êng lah mon geh brâp, brâp ăp bôk nglău ty, nglău jâng, brâp ta toh yoi, ji măt.

- Khuch ma ji play nuih bah ndul me [ư đah săk soan m’hâm mêh ?

PGS. TS Nguyễn Hoàng Định:  Lah he mô săm ji play nuih bah ndul me ri play nuih bah kon se nar lơ geh khuch, geh âk nău dơi [ư djuôr, hao mpet trong mham klơm soh, mham bah kon se geh kol tâm nău kon se geh brâp săk [ư jêng ăp nău rgâl êng kơt trong mham ngoại vi, kol trong mham rngok. Way ăp kon se ntưp ji play nuih bah ndul me mô dơi săm ơm mbra mô dơi rêh jo\. Geh âk kon se mbra mô rêh rlău 3 năm. 5 năm mô lah 10 năm, hôm lah he dơi săm ji play nuih bah ndul me ri 2/3 ăp nu\ih an rek he dơi săm nkre re, hôm du đêt nu\ih ji play nuih bah ndul me jêr ir, bôl dơi săm mpeh du play nuih nâm ơm yơn play nuih hôm e rêh ueh lơn ri kon se dơi hun hao, pơng dơi hao têh.

- A[aơ geh trong gay săm ji play nuih bah ndul me đo\ng PGS ?

PGS. TS Nguyễn Hoàng Định:  Gay săm ji play nuih bah ndul me lor lah an geh nchroh, uănh ji ne\ geh mbăn ngăn đo\ng lah mô, u\ch geh nking n’gang đo\ng lah mô. Du đêt nu\ih he kanu\ng uănh nđôi dơm n’hanh rlău rnôk kon se hun hao ăp trôm luh jêt tâm play nuih dơi rdêl êng, du đêt nău sôt mô khuch âk tât play nuih kơt nău hun hao bah mon ri knu\ng uănh nđôi mô lah do\ng dak si. Yơn lah, âk nu\ih ji play nuih bah ndul me an nking n’gang, jêng lah an rek. He pơk play nuih, geh âk trôm tâm play nuih ri rdêl tay mô lah nkra ăp ntu\k play nuih khuch. A[aơ khoa học nar lơ hun hao jêng geh âk trong nking n’gang mô kâp rek ma knu\ng an ndơ\ ăp trong rse ndơ\, ndơ hăn rlău trong mham tâm play nuih mô lah an stent lăp ăp ntu\k geh jêt. Đah ăp ndoh ndơ nar lơ hao mhe mbra kơl nău săm an kon se đăp mpăn.

- Dơi n’hu\ch đêt geh ntưp ji play nuih bah ndul me an kon se dơi đo\ng ? Njrăng dêr đah moh trong mêh ?

PGS. TS Nguyễn Hoàng Định:  A[aơ nău but uănh bôk nău ur sai du\t khlay. He dơi saơ ăp nău mha bah mpeh bp\ mô lah mê| gay n’hu\ch ăp khuch khat mpeh nău tâm tưp geh khuch tât play nuih bah kon se. Tal 2 lah tâm rnôk bu\n an dêr ăp nău khuch geh mô ueh tât oh bê tâm 3 khay bôk năp, dêr ntưp kaman, dêr mâp đah ăp ndơ khih, dêr m^n rvê âk stress, dêr nsu\k hât… tâm rnôk bu\n njrăng tâm 3 khay n’gul n’hanh 3 khay du\t bu\n an hăn siêu âm oh bê. A[aơ nău siêu âm play nuih oh bê dôl hun hao n’hanh dơi ntru\t đă du\t âk. Rnôk siêu âm bu\n ri ăp nău ji tâm play nuih mbra dơi saơ. Lah sôt môr du\t mbăn, dơi săm rêh oh bê rnôk dêh đêt ri jêng an lôch bu\n ơm. Hôm lah geh ji dơi nkra mô lah geh ăp nău ji rnôk deh an rek dâl he geh trong nchrăp gay but uănh ta khoa deh, nkre geh tay nai dak si way mpeh play nuih oh bê but uănh nsum n’hanh geh du trong nchrăp rnôk ndơ\ oh bê mhe deh le\ geh trong nchrăp săm mô lah dơi an rek dâl tâm lvang khay bôk năp mon mhe deh, kơt ne\ mbra dơi kơl du\t âk kon se.

Dăn lah ueh nai dak si !

                                                Nu\ih rblang: H’Thi