VOV4.M’nông: Ơi kônh wa ndrel băl mpôl. Nau ji bạch hầu lah du ji yor kman bạch hầu lơh jêng, geh n’hâm ntưp rêng ngăch ndrel mra khi\t lah mô geh săm năn. Ti\ng nau kơp dơn bah ntu\k kan Dak si Dak si Dak Lak, nau ji bạch hầu kơt lah mô geh ntoh kơp ntơm geh vắc xin njrăng ji, ngăn lah tâm 16 năm plơ\ ma aơ. Yơn lah, tâm du\t khay 8 mhe rlau, tâm n’gor ho\ geh du hê kon se geh nau ji bạch hầu ndrel le\ khi\t, ndrel ma nê ho\ ntơm tâm 3 nu\ih tâm rnăk vâl.

Nu\ih ji nê lah kon se bu ur 6 năm, rnoi Sê đăng, gu\ ta [on H’Ring, xã Ea Hđing, nkuăl Cư Mgar, n’gor Dak Lak. Ti\ng nau nkoch bah rnăk vâl, nu\ih ji ntơm geh nau ji tâm lơ 22/8 đah nau mpơl kơt lah ji kop duh mro, ji mlông ko, ngêt sa mô kah, khar ko ndrel geh rnăk vala leo săm tâm ngih dak si ma mô saơ bah. Tât lơ 22/8, rnăk vâl leo tât ngih dak si đa khoa Cư Mgar săm ndrel geh leo nkre tât ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên. Ta aơ, nu\ih ji geh năl lah ji bạch hầu, ji ho\ jâk ndrel khi\t tâm kêng măng lơ 30/8.

Jêh rnôk geh nau mbơh mpeh nu\ih ji aơ, n’gâng kan dak si Dak Lak ho\ ndal uănh, rgum lơi nkuăl geh srê ndrel ma khám, uănh năl mham ân ăp nu\ih tâm rnăk vâl kon se ndrel [on lan êp nê. Jêh nê geh 35 nu\ih geh ntôn ntưp, tâm nê geh 3 nu\ih tâm rnăk vâl lah ntơm ngăn đah nau ji bạch hầu. Nkoch tay mpeh nau kan rklaih srê ji, nai dak si Phạm Văn Lào, Giám đốc ngih dak si njrăng n’gang n’gor Dak Lak ân git:

‘N’gor Dak Lak ho\ [ư ăp nau kan gay ma njrăng srê, do\ng dak si mpuh khi\t kman puh mro tâm ăp nar, puh mro, ân tât rnôk aơ ho\ lah nar tal 5 hôm, phung hên puh du nar 2 tơ\ tâm kuăl nê. Tal 3 đo\ng lah ho\ ân ngêt dak si kháng sinh ân bơi tât 1000 nu\ih tâm nkuăl nê, kơt lah ăp nu\ih geh tâm dăch ma nu\ih tă ji, nu\ih tâm [on êp nê, ko\ geh ngêt dak si di\ng gay ma đăp mpăn”.

Bah năp nê, tâm năm 2018, tâm n’gor Kon Tom ko\ geh 2 nu\ih geh nau ji bạch hầu ndrel khi\t. Nkoch tât nau  ji bạch hầu tâm dak he a[aơ, Groi Giáo sư, tiến sĩ Trần Dắc Phu, Kruanh n’gabnag kan dak si njrăng n’gang (N’gâng kan dak si) ân git bah năp nơh, nau ji bạch hầu geh âk tâm ăp n’gor lam dak, yơn ntơm rnôk geh vắc xin njrăng bạch hầu geh leo chuh ri, bạch hầu kơt lah geh njrăng ndrel ndrel đê| ngăn nu\ih geh nau ji yor mô geh chuh vắc xin, vay geh tâm ăp nkuăl jru, nkuăl ngai, ntu\k geh chuh vắc xin dêh. Groi Gíao sư, tiến si Trần Đắc Phu ân git:

‘Nau ji bạch hầu hôm geh săm ndrel jut jăng. Tâm lam ntur neh ko\ kơt nê đo\ng, hôm geh nau ji bạch hầu ta Việt Nam ndri đo\ng. Tâm ăp năm dăch aơ, bạch hầu geh tâm ăp nkuăl nu\ih [on lan rnoi mpôl đê| rêh kơt Tây Nguyênm, ăp n’gor miền Trung kơt Quảng Nam, Quảng Ngãi. Âk ngăn, ăp nu\ih aơ lah yor cán bộ nai dak si jo\ năm mô mâp nau ji ri rnôks aơ ji năl mô kloh, knu\ng geh nau ji jru, khi\t ndrel so\k mham uănh năl ri mơ kloh ngăn nau ji bạch hầu”.

Nau ji bạch hầu ntưp nơih ngăn bah trong so\ n’hâm ndrel tâm mâp ma nu\ih ji tă bah dak muh, dak măt bah nu\ih ji. Nuih ji geh ntoh tâm kon se ndrel bu têh, yơn rgum âk ngăn lah ta kon se tâm dâng 15 năm. Nu\ih ji vay geh ăp au mpơl kơt lah: Kop duh, ji mơr, siăk, khar ko, mô lăp sa. Jêh 2 tât 3 nar, geh saơ sôt tâm mơr, geh màu nglang mô lah ôch. Nau mpơl aơ ơăng ntêng, krêp, nơih luh mham. Aơ lah nau mpơl khlay ngăn gay ma năl ji. Nu\ih ji bạch hầu mô geh saơ ndrel săm năn ri ndơ khih bah bạch hầu mra lơh ăp nau khuch kơt: Sôt tâm play nuih, khuch tât trong bôk rngok, khit yor ji play nuih. Nau ji ko\ loqưh khuch play leh, khuch trong play la, luh mham glo nting ndrel play la. Ngăn lah, kol trong so\ n’hâm ndrel khi\t săm tâm 6 tât 10 nar.\

Ti\ng n’gâng kan Dak si Dak Lak, [on Hring, nu\ih geh nau ji bạch hầu lah ăp ntu\k mô geh tă chuh bah n’gor. Aơ geh [on ri geh 33 kon se tâm dâng 15 bnăm knu\ng geh 27% rnoh kon se geh chuh to\ng 3 nglai vắc xin 5 tâm 1 njrăng ăp nau ji bạch hầu, siăk hiăn, uốn ván, viên gan B, klơm soh/ji môr rngok yor kman Hib ndrel ti\ng nau uănh năl, nu\ih ji bạch hầu khi\t mhe rlau ê tă geh chuh vắc xin 5 tâm 1 du tơ\. Aơ lah du nau gay nkah njrăng, [ư âk nau ntưp rêng nau ji tâm [on lan.

          T^ng ăp nai dak si, ndâr pưm ko lah nău ji tâm tưp klach ngăn, dơh ntưp rêng. Yơn lah ji dơi njrăng n’gang đah trong chuh vaccine n’hanh le\ geh dak si săm tam đah nu\ih ntưp ji. Gay g^t wât njrăng n’gang nău ji aơ, rmôt nchih nkô| trăch le\ geh rơh tâm nchră đah nai dak su Phạm Văn Lào, Kruanh Ngih dak si Y tế dự phòng n’gor Dak Lak.

- Ơi nai dak si ! Nu nău ji ndâr pơm ko ta nkuăl C|ư M’gar lah êng n’hanh lam n’gor lah nsum a[aơ mhâm mêh ?

 - Nai dak si Phạm Văn Lào: Lah nsum tât a[aơ, ta nkuăl C|ư M’gar lah êng n’hanh lam n’gor Dak lak mô saơ geh nău ntoh bah ji ndâr pưm ko ta [on ma he le\ saơ geh 4 nu\ih ji.

Ăp năm bah năp mô ho\ mbơh [ư chuh pơk hvi ri ăp năm he saơ geh đêt ăp nu\ih ji ndâr pưm ko. Ăp năm bah năp, yor nău hun hao bah trong kan dak si mô ho\ âk jêng ji way saơ mbrơi n’hanh ăp năm geh ji ndâr pưm ko. Yơn lah nklăp 16 năm plơ\ ma aơ, n’gor he mô geh nu\ih ji ndâr pưm ko tât năm aơ he saơ geh 4 nu\ih.

Rnoh chuh lah nsum bah nkuăl C|ư M’gar kơt lam xă Ea H’Đing ri geh rlău 90%. Yơn lah he geh âk nkual njông mpeh chuh dak si. {on H’Ring nơm, ntu\k geh nu\ih ji dơi dăp tâm rmôt ăp nkual njônh chuh dak si. Âk năm aơ, rnoh chuh ta [on aơ du\t đêt, năm âk ri geh 60-70%, đê| đo\ng geh năm kanu\ng geh 30-40%. A[aơ ta Dak Lak hôm e nklăp 40 [on kơt ne\.

            - Ji ndâr pưm ko lah nău ji m’hâm mêh ơi nai dak si ?

            - Nai dak si Phạm Văn Lào: Ndâr pưm ko lah nău ji trêng ntưp rmôt B, ntưp tă bah trong mhâm lah âk, rlău ma ne\ pơng hôm ntưp tă bah pah dăch, rnôk Kaman mâp đah ntô, ngăn lah ăp ntu\k ntô sôt găt mô ntô kar ri pơng jêng ji. Nău ji aơ geh Kaman ndâr pưm ko rêh ta 2 nu\ih. Ngoay lah nu\ih jig eh Kaman yơn rnôk geh nu\ih ngăn geh Kaman, n’ăp ăp nu\ih le\ dơi chuh hôm geh đo\ng yơn pơng mô [ư ji ma knu\ng geh nu\ih mô ho\ chuh ma săk mô ngăch ri Kaman mư rdôl lơh.

            A[aơ nău ji aơ le\ geh to\ng ăp trong gay njrăng, rlău ma ne\ hôm geh dak si săm tam. Mpeh nău dịch tễ, nău ji aơ ta [on lan he dơi mkra ngăch, dơi nking n’gang. Lah kơt nu\ih [on lan to\ng ăp chuh geh rlău 95% ri mpôl hên m^n lah mbra mô dơi geh ji.

- Nău ji bah ji ndâr pưm ko lah duh đo\ng, ndr^ m’hâm gay năl nău ji aơ đah ăp nău duh ta ăp nău ji êng ơi nai dak si ?

            - Nai dak si Phạm Văn Lào: Ji aơ geh du ntil way mâp ngăn lah ntil ji ndâr pưm ko ryông dơ\. Jêng lah rnôk nu\ih jig eh ji ri môr ta pưm ko, mlông dơ\ n’hanh hăn tât môr trong mlông dơ\\. Rnôk ri geh nău ji lah duh yơn mô duh hô n’hanh pơng geh du nău kuăl lah giả mạc. Giả mạc na nê| lah kaman sa niêm mạc. Rnôk he do\ng mbli r[a\nh tâm niêm mạc mô lah ntu\k sôt ta mlông dư\ ri pơng [ư hoch mham. Aơ lah nău ji ntoh lư ngăn gay saơ nău ji n’hanh ntơm ăp nău nchroh. N’glôch tay nău ji ntôn hô ngăn lah duh, saơ giả mạc ta mbung, mlông dơ\, lơn lah pưm ko, trong mlông dơ\, amidan ri jêng  tât ăp n tu\k ngih dak si.  Rlău ma ne\ lah du hê ơm geh ăp ntu\k sôt ta ntô ma kaman lơh ntu\k ne\ mbra jêng ntu\k sôt, geh giả mạc. Yơn nău aơ way kăl e rnôk mô ho\ geh chuh dak si ri way geh hôm a[aơ kơt mô hôm geh. Kơt ne\ dơi n’glôn jêh nău ji aơ ntoh du\t âk ta trong n’hâm n’hanh rgum âk ta nu\ih kon se jêt mô ho\ dơi chuh.

            - He an njrăng nău ji ndâr pưm ko moh trong [ư tam ngăn ơi nai dak su ?

            - Nai dak si Phạm Văn Lào: Kơt ne\, a[aơ he le\ geh bôk nău kan chuh pơk hvi tâm ne\ geh ndâr pưm ko. Kon se bah 2 khay ntơm dơi chuh. He chuh  3 nglai ndâr pưm ko-ho gà-uốn ván n’hanh a[aơ he le\ geh vaccine 5 tâm 1 (combefive mô lah CII). Lah kon se dơi chuh 3 ding n’hanh tât 18 khay dơi chuh nkah tay du ding lah ntơm dơi njrăng n’gang ji ndâr pưm ko. Ji aơ geh tât du\t âk đah ntu\k ntô gu\ âm, bôk năp lah gu\ ăp ntu\k n’it jur bah dâng 20 độ. Ta mpeh bah lơ nhâp nar ri ji ntoh tâm khay 10 tât 12. Hôm đah nkual bah he ri way tâm yan mih. Pơng geh tât âk ntu\k nu\ih [on lan geh nău way ơm rluk mâl, răk rao mô nê| ri du\t dơh ntưp. N’hêl na nê| kaman ji ndâr pưm ko lah rêh ta ăp ntu\k geh to\ng măt nar mô aih ang ri đêt geh kaman gu\.

            - Dăn lah ueh nai dak si !

Nu\ih rblang: H’Thi