VOV4.M’nông: Ji chôt ndal hôm geh ntơ lah chôt yor kol trong hoch mham rngok lah nau ji vay mâp ngăn tâm nu\ih âk năm, [ư khi\t nu\ih. Geh âk nkô| nau [ư jêng chôt ndal, tâm nê mih nar rgâl yan lah nau gay ma nkah njrăng ngăn, ngăn tâm rnôk bri ji kăt kơt a[aơ.

Ji chôt ndal lah nau khuch tât rngok yor rnôk hoch mham tât rngok mô năn mô lah mô to\ng Oxy. Ti\ng ntu\k kan dak si lam ntur neh, du năm lam ntur neh geh rlau 15 rkeh nu\ih ji chôt ndal, tâm nê geh 5 rkeh nu\ih khi\t ndrel 5 rkeh nu\ih êng rven rvo tât lôch săk. Ta Việt nam, du năm geh rlau 200 rbăn nu\uih geh ji chôt ndal. Ê rlau 50% tâm rnoh nê khi\t ndrel geh 10% ăp nu\ih rêh dơi ndâk tay n’hâm soan kơt bôk năp, mô geh lơi nau ji. Ti\ng nau kơp bah ăp nai dak si, nu\ih ji chôt ndal geh âk tâm bu klô âk rlau 4 tơ\.

Wa Hồ Viết Thơ, ta xã Ea Toh, nkuăl Krông năng, n’gor Dak Lak dôl săm nau ji chôt ndal tâm khoa Nội tổng hợp, ngih dak si đa khoa nkuăl Tây Nguyên. Wa Thơ hao huyết áp ho\ âk năm. Âk nar bah năp nơh huyết áp hao ndal, wa jêng rven n’gul săk ho\ âk năm. Âk nar bah năp huyết áp hao prêh, păng rven đah chiău. Jêh geh cấp cứu ndrel nklih CT rngok, ăp nai dak si năl wa geh kol trong hoch mham tât rngok. Rnơm leo tât ngih dak si năn yor ri ma n’hâm soan bah Wa Thơ mô geh khuch âk. Jêh du pơh săm, wa ho\ ndâk nau bah oi nau rven ndrel dơi hăn ro. Wa Hồ Viết Thơ nkoch:

‘ Gâp geh nau ji prêh huếy áp, ngêt dakn si [a [ơ yơn mhe nơh yor pah kan âk ir, pah kan du mlât ri saơ jâng mô hôm dăng, mô dơi mpât, gâp mi\n nơm mra geh chôt ro. Gâp hăn ngih dak si, tâm trong hăn ri gâp veh tâm ngih dak si Hoà Bình yơn ngih dak si mbơh lah mô to\ng máy móc ri gâp hăn tât ngih dak si nkuăl”.

Du hê nu\ih ji chôt ndal êng đo\ng nê lah wa Nguyễn Văn Đa tâm nkuăl têh Buôn Hồ, n’gor Dak Lak. Wa Đa ko\ geh nau ji hao huyết áp ndrel ngêt da si tâm jo\ nar yơn rơh êp aơ, rnôk saơ huyết áp  hao ho\ mbơm oi, wa mô hôm hôm u\ch nhêt. Jêh nê păng chôt tâm rnôk dôl pah kan tâm mir. Lap lah wa geh kon păng saơ ơm ndrel leo tâm ngih dak si. Jêh du pơh săm tâm khoa Nội, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, ntơm rnôk jêh rven n’gul săk, mô blau ngơi, a[aơ păng ho\ dơi ngơi, jâng ty blau mpât. Yuh Nguyễn Thị Vy (kon wa Đa) nkoch:

‘  Bơ\ gâp geh nau ji huyết áp ndrel ji tâm nting. Nar nê păng lăp tâm n’ger gay ma sreh tơm prit, saơ bơ\ chôt, kônh hên saơ kơt nê ri leo lăp tâm ngih dai si, kuăl bu kơl mpet lât jâng ty, nai dai si mbơh lah păng ji chôt ndal, luh mham tâm rngok”

Ji chôt ndal khuch ngăn bah âk nau tât, tâm nê bri duh n’ik rgâl yan, ji kăt ndal geh ân lah nau khuch ngăn tât nau ji chôt ndal. Tâm Khoa Nội tổng hợp, ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, rơh êp aơ, ngăn lah tâm ăp nar n’ik hô, rnoh nu\ih lăp săm tâm ngih dak si hao âk lơn ăp nar êng. Tâm bar pơh bôk năp bah khay 12, khoa ndơn geh rlau 70 nu\ih ji. Rnoh aơ hao nklăp 15-20 % rđil nar êng. Nkoch tât nau aơ, nai dai si Nguyễn Văn Hùng, Khoa Nội tổng hợp ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, mbơh:

  ‘ Bri ji kăt [ư jêng mham kât tâm lam dak, tâm ji, ty, nu\ih ji mra mra hao mham tâm play nuih [ư jêng huyết áp hao prêh lơn ma ăp nar êng. Huyết áp hao prêh [ư nau ji chôt ndal lơn ma hao âk. Tâm yan sial puh, bu ranh mhe kah rngăl ma luh ba dih tach n’ik ndal ri ko\ mra nơih geh nau ji chôt ndal”.

Nai dak si Nguyễn Văn Hùng nkah tay: Rnôk ma bri ji kăt hô, mhal mô dơi nchuăt ngăch, trong mham kol [ư rnoh mham hoch tât rngok n’huch 1/5 rđil đah nau vay. Mặt êng, ăp trong mham nơih kol ri [ư hao mham, khuch lơn tâm trong hoch, [ư trong mham khuch, mô lah chah, lơh luh mham rngok mô lah krâl mham, [ư kol trong hoch mham ri jêng chôt ndal.

Ti\ng ăp nai dak si chuyên khoa, du hê nu\ih geh nau ji kơt: Ngơi mô bloh, mpiăt dăng, mbung jêr ha, nsuet mbung, jâng ty lêt nho, jêr mpât mô lah saơ jo bôk hô…ân mi\n tât nau ji chôt ndal. Nau ji aơ vay geh tâm ăp nu\ih ji huyết áp mô tâm ban, ngăn lah nu\ih ji huyết áp vay mô hôm ngêt dak si. Êng nau mra khi\t, ri nu\ih ji chôt ndal vay rêh ma mô hôm dơi ndâk tay săk soan kơt bôk năp ma jêng nau ji rven n’gul săk mô lah rvn le\ ma săk, mô bloh ngơi, mlo, ăch chrach du ntu\k, mô gi\t, mô hôm nkah.

Ti\ng nai dak si chuyên hoa, nau rklaih ngăch lah nau khlay mra dơi geh rêh bah nu\ih ji. Ndơn saơ ăp nau mpơl bah nu\ih ji gay ma rklaih ân năn, nau rêh mra ueh lơn ndrel rnọh nau lơi nau ji ba kơi lơn ma n’huch. Nu\ih ji tât jrâu săm ji tâm 3h kơp ntơm rnôk geh nau ji mra geh nau bah ngăch lơn nau ji chôt ndal tâm 3 khay rđil đah nu\ih tât mbrơi.

Gay njrăng nau ji chôt ndal, ăp nu\ih ân geh nau ngêt sa rlu rlau ân ueh, geh sa âk play, byăp ndrel ăp ntil grăp tuh, ntop puăch mlay, puăch kik djăr, tui, ka, dak toh ndropok mopo lah ăp ntil dak toh mô lay mô lah lay đê|. Tập thể dục ăp nar. Nkân nau hao jâk săk, der lay ir săk. Mô su hât.  Nkân njrăng nau ji kơt hao huyết áp, ji chrach nju\ng, mô ueh mham, ngi tâm mham. Uănh n’hâm soan [a [ơ. Rnôk saơ geh nau ji chôt ndal ri ân tât nkre tâm ngih dak si chuyên khoa lơn ơm lơn ueh gay ma der nau ji jâk lơn.

Gay wât tay mpeh ji chôt ndal, rmôt nchih nău nkô| way nkoch le\ geh rơh ôp đah nai dak si Nguyễn Văn Hùng, Khoa nội tổng hợp, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên. Jă kônh wa n’hanh le\ băl mpôl kâp gu\ djăt !

- Ơi nai dak si! Moh nkô| nău [ư ji chôt ndal n’hanh ji way mâp ta moh năm deh ơi nai dak si ?

- Nai dak si Hùng:  Chôt ndal lah nău rngok ndôt ndal hu\ch yor nău mô to\ng mham [ư nu nău khuch tât rngok. Nkô| nău way yor chôt ndal, luh mham rngok, nu nău kol trong mham rngok. Way tă bah ăp nău ji mpeh nội khoa kơt hao huyết áp, chrach nju\ng, âk ngi mham. Lơn lah ta nu^h âk năm deh geh âk nău ji dơh hao geh chôt ndal. Tâm yan nđik ăp nu^h ranh geh ntưp nău ji aơ âk lơn nu^h ngăn.

Chôt ndal way mâp ta nu^h âk năm deh, yơn lah dăch aơ rnoh nu^h mom ndăm geh chôt ndal nar lơ âk lơn. Yor nău rêh mhe, đêt pah kan jâng ty, stress âk, geh hao huyết áp ơm lơn, mô ue\h ngi mham ơm lơn, nău ji rgâl geh ơm lơn, ji chôt ndal ta druh ndăm âk nkôp đah bah năp đaơ.

- Rnôk ntôn nu^h ji geh chôt ndal ri nu^h rnăk wâl an mkra m’hâm mêh ơi nai dak si ?

- Nai dak si Hùng:  Way lah nău ji chôt ndal du\t âk ji bôk, way măt, wa\r măt măt,… Nu^h rnăk wâl way ntôn tih đah kop nđik sial lăp jêng koch sial lăp mô lah an nu^h ji ngêt dak s^k, dak cha gay hao huyết áp, yơn way [ư kơt ne\ mô geh tam, geh rnôk [ư an nu^h ji mbăn lơn. Lah ntôn geh du hê ji chôt ndal, nu^h rnăk wâl an uănh nđôi na nê|, nu^h ji hôm e kah rngăl mô lah mô kah rngăl, lah geh nău hok, an nu^h ji b^ch nkêng mpeh đah ma, dêr an ndơ hok lăp tâm klơm soh. Lah an geh nău kh^t bru\t jêng an nu^h ji b^ch đăp mpăn ta du ntu\k, dêr an nu^h ji kăp mpiăt, jêhne\ an kuăl mrô sam ndal 115 mô lah ndơ\ nu^h ji lăp ngih dak si dăch ngăn gay dơi săm ngăch lor n’hanh ndơ\ tât ntu\k săm ji chôt ndal ơm ngăn dơi geh.

Rnôk chôt ndal âk nu^h way săm đah trong lât mô lah so\k nglai chuh ăp nglău ty gay luh mham, ju\r huyết áp. T^ng gâp trong [ư aơ mô kâp yor rnôk hao huyết áp an do\ng dak si mô di chuh kơt ne\ nkre [ư nu^h ji roh mham, [ư sôt tay an nu^h ji.

- Dăn lah ueh nai dak si !

T^ng Ntu\k kan dak si nchrăp njrăng n’gang (N’gâng kan dak si)

 Ji jâng ty mbung lah du nău ji tâm ntưp ngăch yor kaman mpeh tâm rmôt Enterovirus [ư. Ji ntưp bah nu^h aơ tât nu^h êng tă bah tâm mâp đah nu^h ji mô lah tă bah ndơ do\ng, ndơ geh ntưp kaman bah dak dui, ăp dô dak rdih bah nu^h ji.

 Nău saơ way mâp bah nu^h  lah duh, ji mlông dơ\, sôt mbung, jâng sêk, mpiăt, dô dak ta mpang jâng jâng, ty, kô mư\k, bu\t.

Ji jâng ty mbung dơi ntoh ta ăp rơh năm deh yơn way mâp âk lah ta kon se bah dâng 10 năm deh, lơn lah kon se bah dâng 5 năm deh. Lah mô dơi saơ n’hanh săm ngăch, ji dơi [ư ăp nău rgâl klach tât kơt ji rngok-ntô rngok, ji rse play nuih, rmôt klơm soh ngăch jêng tât kh^t.

 Gay njrăng dêr ji jâng ty, mbung, nu^h mât nu^h ji, mât uănh kon se an [ư t^ng ăp trong bah kơi aơ:

 Rao ty [a [ơ đah sa [u bah dâng mpôi dak hoch âk tơ\ tâm nar, lơn lah lor rnôk nkret gâm ndơ sa, lor an kon se sa, lor rnôk chông tô| kon se, jêh rnôk hăn ăch chrach, jêh rnôk tơh kho n’hanh [ư răk rao an kon se.

{ư t^ng ue\h răk rao ngêt sa: ngêt duh  sa s^n; ndơ do\ng ngêt sa an đăp mpăn rao kloh lor rnôk do\ng.

Mô mu\m ndơ sa an kon se; mô an kon se sa tê|, pu ty, mu\m ndơ pâl.

{a [ơ rao kloh ăp ntil ndơ do\ng mâp ăp nar kơt ndơ pâl, ndơ do\ng nti đah sa [ư mô lah ăp dak rao way do\ng.

Do\ng jay ăch chrach kloh ueh, ăch n’hanh ăp ndơ djiăh bah nu^h ji an dơi rgum n’hanh nhku\t tâm ntu tâm di kloh ue\h.

Rnôk saơ kon se geh nău ntôn ntưp ji an ndơ\ kon se hăn but uănh ta ngih dak si.

T^ng Ntu\k akn dak si njrăng n’gang (N’gâng kan dak si)       

Nu\ih rblang: H’Thi