Ti\ng nau kơp bah Viện dak lam ntur neh (SIWI), tâm du nar klơ play neh geh nklăp 2 rkeh tấn ndo\k [ơ\ n’hoch luh dak jăng, dak nglau n’hanh dak lêng, 70% rnoh ndơ n’hoch bah nau kan công nghiệp, tuch tăm mô geh nau rklaih lor ma n’hoch nkre tâm tơm dak tâm ăp dak dôl hun hao. Nau aơ ho\ [ư tơm dak do\ng bah kon nu\ih geh khuch hô. N’gul rnoh nu\ih ji bi\ch tâm ngih dak si tâm ăp dak dôl hun hao lah yor geh do\ng đah nau rêh mô tâm di yor mô to\ng dak geh tât dak. Mô kloh n’hanh mô to\ng dak lah nkô| nau [ư khi\t rlau 1,6 rkeh nu\ih kon se tâm du năm.

Tâm rnôk nê, ting nau kơp lam dak mpeh dak n’hanh ntu\k ntu guư âm tâm [on lan, rnoh dak do\ng ân nau ngêt sa n’hanh u\m ntoh tâm nkuăl [on lan geh to\ng 15,5%.Âk ngăn dak do\ng tâm ăp ntu, dak klơ măt n’hanh dak ntu khoan bah nu\ih [on lan geh djơh yor geh vi sinh vật. N’hanh aơ lah ngoai tâm ăp nkô| nau, srê ji hôm geh ơm n’hanh du\t âk tâm âk n’gor tâm lam dak. Ti\ng ntoh măt WHO ta Việt Nam, tâm rnoh rlau 20.000 nu\ih khi\t ta Việt Nam yor dak kloh n’hanh nau răk săk mô kloh, geh n’gul rnoh nê lah nau ji nduh djroh [ư.

Ta Lâm Đồng n’hanh âk n’gor êng, jêh do\ng dak si mât tơm tăm, nu\ih [on lan vay dah ro\ng ma klu\p di\ng chai dak si tâm ăp ntu\k mir tơm tăm. Nau mơng aơ ho\ jêng nkô| nau [ư nau khuch tât ntu\k ntu gu\ âm n’hanh ko\ lah nau [ư mô ueh tâm ăp n’gor tâm lam dak. N’ăp ma ta nkualư [on têh Đà Lạt-du ntu\k palư n’aih ntoh lư ngăn bah n’gor Lâm Đồng ko\ geh ndok tă bah chai dak si mât yơm tăm [ư khuch tât dak jăng tâm êp nkuăl [on têh. Wa Lê Quý Thành, ta Khu phố 5, phường 9, nkuăl [on têh Đà Lạt, n’gor Lâm Đồng, ngơi:

‘ Kônh wa puh dak si mât tơm tăm du\t âk ngăn, yơn ntu\k plăng puh dak si ri di\ng dak si ân nkre ta nê. Rnoh nu\ih ân tâm du\ng leo hăn su ri mô âk ôh, knu\ng lah ma klu\p tâm êp nglau dak, tôr lo\ yor ri ntu\k ntu lam nkuăl geh khuch ngăn, [ơ\ ngăn”.

Nau aơ mô êng [ư ntu\k ntu geh nau khuch, tu dak geh khuch ma âk ntu\k palư n’aih ntoh lư ko\ geh tâm nau tât mô âk nu\ih tât, mô geh năch tât păl n’aih yorắnng [ô om. Ntoh ngăn lah ntu\k păl n’aih thác Cam Ly, trong hoch dak Cam ly hoch bah ntu\k palư n’aih aơ mro geh âk ndo\k n’hnah ăp ntil chai dak si mât tơm tăm. Yuh Nguyễn Thị Phương Uyên, du hê bu năch tât păl n’aih tă bah nkuăl [on têh Hồ Chí Minh tât, ngơi:

‘ Gâp saơ ndo\k ta aơ âk ngăn, hăn tâm nklang ntu\k păl n’aih ri mro geh nau [ô ôm ngăn. Ndo\k tâm nâm dak nê ko\ aka ngăn đo\ng”.

Ti\ng nau mbơh bah Ntu\k kan mât tơm tăm n’gor Lam Đồng, nchrăp rnoh dak si mât tơm tăm du ha neh tuch tăm tâm n’gor lah 10kg n’hanh rnoh ntô chai nklăp 1,5kg. Tâm rnoh dak si mât tơm tăm do\ng ăp năm bah n’gor Lâm Đồng lah 3.200 tấn, đah rnoh nkhop chai dak si mât tơm tăm ngluh luh nklăp 200 tấn. Yor nu\ih [on lan ê gi\t nau khuch tră bah ăp ntô, nkhop chai, ndo\k tă bah nau kan tuch tăm rnôk ngluh luh ntu\k ntu ê geh nau rklaih [ư tât tơm dak lah êng, ntu\k ntu tâm nkuăl lah nsum geh khuch hô. Wa Đào Văn Toàn-Groi kruanh ntu\k kan mât tơm tăm n’gor Lâm Đồng lah rjăp:

‘ Ntô, nkhop chai dak si mât tơm tăm lah êng n’hanh ăp ntil ndok nja do\ng tâm rnôk [ư kan tuch tăm kơt lah ntô bao phân poh, du\ng ni-long, du\ng xốp, ăp ntil ndok nja rnôk tuch tăm ho\ khuch tât ntu\t ntu, ntoh ngăn tâm ăp nau kan [ư khuch tât neh, [ư khuch tu dak, ngăn lah khuch tât dak dơl, khuch tâm n’hâm sial. Nkre [ư khuch ntu\k ntu, roh nau ueh bah ntu\k gu\ âm, ngăn lah tâm nkual [on the Đà Lạt”.

Gay bah oi nau kan nok nja geh tă bah nau kan tuch tăm [ư khuch tât ntu\k ntu trong dak, N’gâng kan ntu\k ntu gu\ âm n’hanh N’gâng kan mât tơm tăm n’gor Lâm Đồng ho\ rgop nau ntru\nh bôk nau kan “Ndâk njêng nau kan blau gay jăng lơi ăp ntil dak si mât tơm tăm tâm rmôt hữu cơ hôm khan jo\ mô blau lêng ta Việt Nam”, n’hanh geh kơl rlong [ư tâm Phường 9, nkuăl [on têh Đà Lạt, n’gor Lâm Đồng. Bôk nau kan aơ ndơ\ tâm 2 n’gar dak rgum n’hanh rgo\ jă nau rgum lơi ndok, du\ng, cahi dak si mât tơm tăm tâm ăp lo\, mir, nglau dak gay ma su lơi. Jêh nê mra [ư hvi nau kan aơ tâm lam n’gor.

T^ng rmôt kan nai dak si lam ntu\r neh, ri a[aơ tât 80% kop ji ta ăp dak dôl hun hao geh tât tu dak n’hanh ntu\k ntô gu\ âm. N’hanh ta Việt Nam, du năm geh tât 9.000 nu\ih kh^t, 200.000 nu\ih ntưp ji ung thư ma geh nkô| nău khlay bah n’hôl [ô [âh tu dak. Gay kơl kônh wa wât kloh lơn mpeh ăp nău khuch djơh bah dak [ư, nu\ih nchih nău mhe bôk nău ntuh le\ geh rơh tâm nchră đah nai dak Lê Hồng Thiên, Khoa Sức khoẻ Cộng đồng, Ngih dak si ntêm nkrem n’gor Lâm Đồng nkoch mpeh nkô| nău aơ. Jă kônh wa n’hanh le\ băl mpôl djiăt ndrel.

Ơi nai dak si, ăp nău ji way mâp geh tât tu dak [âh geh [ô djơh [ô hêng ?

Nai dak Lê Hồng Thiên: “Do\ng tu dak geh [ô djơh [ô hêng mbra [ư an kon nu\ih 2 rmôt ji lah rmôt ji [ư bah trong proch n’hanh rmôt ji [ư bah trong mâp pah.

Mpeh rmôt ji ntưp bah trong prôch: t^ng nchih kơp bah Rmôt nai dak si lam ntu\r neh ri rnoh kh^t yor ji trong proch dâk tal 3 ta lam ntu\r neh. Ntoh lư kơt ăp nău ji kamun kman, brun brăn [ư.

Bôk năp lah nău ji ndu\l djroh yor ntưp ROTAVIRUS: aơ lah nău ji âk ngăn a[aơ way mâp ngăn ta nu\ih kon se.

Tal 2 ji ndu\l ntêng kaman trong proch: lah ji trong proch kranh hao ngăch [ư yor kaman Shigella. Ji ntưp bah trong proch t^ng trong ăch-mbung mô lah bah nu\ih tât nu\ih mô lah bah ty [âh ntưp kaman, ntưp bah dak ngêt, ndơ sa. Ta dak he, dak ngêt lah ta n’gul trêng ji ndu\l djroh, ji ndu\l ntêng bôk năp yor dak mô dơi gâm rđok lor rnôk ngêt...

Tal 3 lah nau ji trong proch yor ntưp kaman: lah ntưp kaman lam săk yor nău kh^h bah kaman trong proch [ư. Nău ji geh lam săk, [ư âk nău ji klach ngăn kơt: pluh proch, luh mham trong proch, môr ji rngok, ntưp kaman mham,… âk nu\ih geh yor ngêt, sa ăp ndơ sa geh kaman, dak do\ng geh krêp krăp ăch geh kaman trong proch mô dơi gâm duh, mô lah sa ndơ sa rih rao đah tu dak le\ geh ntưp kaman trong.

Tal 4 lah môr proch: way jo\ bah 24-71 mông nkre m’ưm hok, hok chah chrai, ji ndul djroh. Ji geh ta ăp rơh kơn năm deh, hô ngăn lah ta kon se jêt n’hanh nu\ih ranh rnôk geh ji ri nău roh dak n’hanh mô ueh tâm ban điện giải dơi geh ngăch n’hanh nkri tât nău rêh lah mô dơi mkra ơm.

Rlău ma ne\, hôm geh du đet nău ji êng kơt lah ji ndu\l djroh, jâng ty mbung, ung thư, ăp nău ji mpeh mham.  

Tal 5 lah kaman brun brăn: ji yor brun mâng keh, brun so\k, brun nglai,… ntưp bah trong dak. Yor ăch geh rhai bah brun ntưp tâm dak mâp trong dơh ri ntưp tâm nu\ih. Ji way mâp ta kon se, yor hăn jâng dơm mô lah pâl tâm neh… rhoa\i rhai bah ăp ntil brun aơ mbra lăp tâm proch, play mât, rngok, măt,…. [ư khuch hô tât n’hâm soan.

Rmôt ji tal 2 yor pah đah tu dak [âh n’hôl djơh [ô hêng:

Ji bah dih ntô: ok, chiăt, pr^n yor pah đah tu dak [âh.

Ăp nău ji mpeh măt: Dâr măt-ji măt chăng, ji rơp.

Ji tâm bu ur.

Rlău ma ne\, tu dak hôm lah ntu\k ntô gay du đêt măch rhoa\i deh tăp hun hao [ư ăp nău ji tâm tưp kơt kop duh, duh rdih trong mham, môr rngok…

Ơi nai dak si, ăp nău ji way mâp ma nai dak si mhe nkoch na nê| lah geh khuch têh tât n’hâm soan n’hanh ntu\k ntô gu\ âm bah [on lan, ndr^ gay mât njrăng n’hâm soan bah năp nău [ư khuch yor [âh [ô hêng dak [ư, t^ng nai dak si he ân phâm [ư ?

Nai dak Lê Hồng Thiên:  “Gay lơi ir geh khuch an n’hâm soan yor n’hôl [âh tu dak [ư:

Lor bôk năp, ân mât uănh ueh ăp ndơ dak [âh way yor kon nu\ih jăng kơt ndok nja, ăch chrach, dak. Mât uănh ueh nău do\ng ăp ntil dak si kr^h pih do\ng pah kan jan sa, dak [âh công nghiệp.

Đah tu dak geh n’hôl [ô djơh [ô hêng, trong kan mât uănh n’hanh puh rao tu dak aơ geh nău du\t khlay. Na nê| lah do\ng trong trih n’hanh puh rao ăp ntil ndơ kh^h geh tâm dak. Nău aơ rgop du\t n’hâm tâm nău nking n’gang ăp kaman lăp tâm dak, geh du\t đêt ăp ntil nău ji tâm tưp bah tu dak.

Du hê nu\ih ân n’hao g^t wât mât njrăng ntu\k ntô gu\ âm kơt: mô jăng ndok nja n’hanh nkhu\t dak [âh dak rmeh; an do\ng tu dak do\ng kloh ueh; mât njrăng đăp mpăn ndơ ngêt sa, ân njrăng tâm nău do\ng ăp tu tơm ndơ ngêt sa tâm di kloh ueh, lơn lah an ngêt duh sa s^n.

Êng đah ăp rnăk [on lan ta nkual thôn [on do\ng dak bah ăp dak ntu, dak koar… geh n’hôl [ô ri an hăn uănh n’ôi n’hâm soan gay g^t saơ n’hanh săm ji ơm. Nkre, an uănh n’ôi ueh tu tơm dak dôl do\ng ta ăp ntu\k geh nău way kan gay dơi mbơh tơih, nt^m trong mkra tu dak.

Ơ dăn lah ueh nai dak si.