VOV4.M’nông: Nau ji uốn ván lah du nau ji yor kman uốn ván păng jêng tâm rnôk geh sôt rmanh lah mô geh răk kloh. Aơ lah nau ji vay mâp, ngăn lah tâm rnôk prah tâm tom ndeh mô lah rmanh rnôk pah kan geh sôt khap. Nau ji uốn ván lah mô geh năl săm, tâm di nau đă ri nu\ih ji mra khi\t. Yơn lah, âk nu\ih hôm thơ tha ndrel mô to\ng gi\t mpeh nau ji aơ yor ri ma lơi ba kơi âk nau khuch.
            Wa Rin Gô (41 năm) ta Xã Ea H’Ding, nkuăl Cư Mgar, n’gor Dak Lak geh rmanh tâm nglau jâng yor tâm tom ndeh. Wa Rin Gô ân saơ, saơ ntu\k sôt jê|, mi\n lah bar pe nar mra bah êng yor ri ma mô geh săm ngăn. Nklăp 3 nar jêh nê, păng saơ săk lêt rgănh, mbung mô bloh ngơi, jêr ngêt sa. Păng tât Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên khám ndrel geh bu đă tât Khoa Truyền nhiễm gay ma săm nau ji uốn ván. Jêh locoh n’gul khay bi\ch ngih dak si, nau ji bah wa geh săm bah. Wa Rin Gô, nkoch:
            ‘Gâp geh prah ndeh, geh sôt tâm bôk nglau jâng. Si\t tâm ngih, gâp geh rao ma Oxy già yơn mô geh chuh uốn ván. Ta ngih geh 3 nar ri săk jăn gâp lêt ngăn, rgăng đo\ng, mô dơi mpât hăn”.
            Ti\ng nau mbơh bah Khoa Truyền nhiễm, Ngih dak si Đa khgoa nkuăl Tây Nguyên, tâm 2 năm plơ\ ma aơ, nau ji uốn ván vay hao âk. Tâm nê, rnoh nu\ih ji âk năm ri âk ngăn. Ntơm bôk năm tât rnôk aơ, Khoa ho\ săm ân bơi tât 40 nu\ih geh nau ji uốn ván tâm bu têh, hao 4 tơ\ rđil rơh aơ năm 2017, tâm nê geh du hê nu\ih khi\t ndrel du hê nu\ih ntrơn tât Trung ương săm. Nai dak si Phạm Hồng Lâm, Kuanh khoa Truyền nhiễm ngơi:
            ‘Tâm 2 năm rlau aơ, rnoh geh nau ji uốn ván âk ngăn rđil ăp năm ba năp nơh, tâm du năm khoa knu\ng ndơn săm geh ntơm 8-12 nu\ih. Hôm 2 năm ma aơ ri rnoh nu\ih ji hao rlau bar tơ\. Aơ lah nau geh nkah njrăng”.
            Kman uốn ván rêh tâm neh, choih. Rnôk geh rmanh, kman uốn ván lăp ngăn tâm ntu\k sôt. Lah sôt geh put jir, mô to\ng oxy ri kman mra jêng hô ngăn, njêng ăp ntil ndơ khih lăp tâm mham, tâm trong rngok ndrel nau ji uốn ván.
            Nu\ih ji uốn ván geh 4 ntil, geh: uốn ván lam săk, uốn ván rnôk kon se mhe deh, uôbn ván nsum, uốn ván tâm bôk. Tâm nê uốn lam nsum le\ lah ntil uốn ván vay mâp ngăn, rnoh nu\ih khi\t tât 20%. Hôm nau ji uốn ván mhe deh lah nau ji lơi ba kơi âk nau khuch ngăn, rnoh nu\ih khi\t mra tât 90%. Ti\ng nai dak si Phạm Hồng Lâm, bu têh geh nau ji uốn ván ngăn lah yor mô njrăng ndrel mô gi\t kloh. Ăp nu\ih bu mô săm ntu\k rmanh jê| tâm ntô săk, ma aơ lah trong ân kman uốn ván lăp.
            Uốn ván lah nau ji klach rvê, lah mô saơ ơm ri nu\ih ji mra khi\t. Rnô nu\ih ji geh nau mpơl kơt uốn ván, ma ngăn lah dăng kang, ri ôp nai dak si ơm gay ma săm ti\ng tâm di nau nchrăp ri mơ bah ji. Yơn lah, lah ngăn, tâm du đê\ nu\ih geh nau ji uốn ván năl ri mô kloh. Ti\ng nau dak si Phạm Hồng Lâm, geh nu\ih ji, khoa Truyền nhiễm ndơn săm tă bah khoa Sêk-mbung-kang mô lah khoa Nội. Nau aơ [ư nu\ih ji lơn ma ngăch khi\t lah mô năn ji.
A[aơ, kan săm nau ji uốn ván ti\ng ntrong bah N’gâng kan dak si du\t tam ngăn. Nau khlay lah nu\ih ji gay blau ơm năl nau ji gay ma hăn săm.  Nkre, ăp nai dak si tâm ngih dak si tâm dâng năl ân ngăch, tâm di gay ma leo tât ngih dak si n’gor ân năn. Rnôk năl nu\ih ji, nu\ih ji mra geh bu leo săm, ngluh lơi uốn ván tâm dak mham đah huyết thanh SAT ndrel ăp nau rdâng k’hăk. Ăp nau săm kơl an êng lah [ư kloh ntu\k sôt, ntop dak ndrel pă ndơ sa ân kah. Ăp nu\ih ji mra geh săm bah ntơm 12-30 nar săm.
            Gay der nau ji uốn ván, gay nchrăp chuh vacine njrăng uốn ván ân ăp nu\ih mra geh nau ji hô kơt: Bu ur bu\n, ăp nu\ih pah kan thú y, nu\ih pah kan lo\ mir, nu\ih pah kan jâng ty jâk rgănh…Nai dak si Phạm Văn Lào, Ngih dak si Y tế dự phòng n’gor Dak Lak, nkah:
            ‘Tal bôk năp lah kon se, phung he chuh vacine, njrăng uốn ván chuh rơh 1 ntơm geh 2 khay ndrel hăn chuh tay nkah tal 2 lah rnôk ntơm 18 khay tât 24 khay. Đah bu ur ri pă jêng 2 nu\ih. Bu ur tâm nkual mra geh nau ji hô, ntơm 15-35 năm mra chuh 2 tơ\. Hôm e lah chuh ân bu ur bu\n. Tâm bu ur bu\n ko chuh jêng 2 ntil. Đah bu ur bu\n ma bah năp nê geh tă chuh jêh, kơt lah lor ma rnôk bu\n ri knu\ng chuh du tơ\ dơm. Hôm bu ur bu\n ê tă geh chuh ri chuh 2 tơ\ tâm [ahj ma nar deh du khay”.
            Rnôk geh sôt klơ ntô săk, gay nkah nau săk ân kloh, rao ân kloh đah ndrel o xy già. Lah bah năp nơh ê geh tă chuh vacine uốn ván to\ng di\ng huyết thanh rdâng ma khih uốn ván (SAT). Jêh rnôk rao kloh, ân ntu\k sôt l’hơ, mô dơi put. Jêh bar pe nar, lah saơ nu\ih ji geh kơt mpơl uốn ván ti ân geh nkre tâm ngih dak si săm năn.

Gay g^t tay mpeh nău ji uốn ván, trong njrăng dêr kơt du đêt nău njrăng tâm nău săm ji aơ, nu\ih nchih nkô| trăch ôp nai dak si Phạm Hồng Lâm, Kruanh khoa Truyền nhiễm, ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên.

1. Ơi nai dak si! Rnôk ntưp ji uốn ván, nu\ih ji way geh moh nău saơ mêh ?

Nai dak si Phạm Hồng Lâm: Bôk năp lah dăng kang. Tết ne\ rkôt dăng ăp soan măt, nko, bôk, lơn lah nkual ndul n’hanh dôn. Jêh ne\ tay, tâm ăp rơh rkôn dăng ri geh ăp rơh rhoăt soan. Ngoay tâm âk nău khlay gay năl ji uôn ván lah tâm 2 nar bôk năp ri nu\ih ji kah rngăl n’hanh mô duh. Dâk bah năp nu nău kơt ne\, an geh ăp nai dak si ndăn săm lor, săm t^ng di trong ri mơ mpo\ng dơi săm nu\ih ji. Gâp an lah ji uốn ván mô dơi săm ta ngih dak si xă n’hanh nkuăl ma đêt ngăn an gưl n’gor. Dâk bah năp nu nău kơt ne\, lah ta gưl bah dâng nai dak si an ngăch [ư sam [u\t ndơ\ an nu\ih ji gưl bah lơ. Yơn lah mpeh nău lâm sàng, geh âk nu\ih ji uốn ván du\t jêr nchroh. Ta n’hêl na nê|, geh âk nu\ih khoa mpôl hên wơt dơn nu\ih ji uốn ván dơi ndơ\ tât khoa sêk kang măt đah nchroh lah ji sêk. Du đêt nu\ih lo\ dơi nchroh lah ji khung. Geh tât 1/3 nai dak si  mô dơi nchroh  di nău ji yor ăp nău ji du\t jêr. Yơn đah măt bah nai dak si way kan ri nău năl ji mbra dơh lơn n’hanh dơi g^t ngăn ne\ lah dăng kang.

2. Tam bah nău săm uốn ván a[aơ m’hâm mêh n’hanh geh âk nău njrăng  đo\ng ơi nai dak si ?

Nai dak si Phạm Hồng Lâm: Uănh nsum, nău săm ji uốn ván a[aơ lah tam, t^ng công thức nsum ne\ lah tâm rlu\k ndơ khih tâm mham, tal 2 lah rchăng n’gang rhoăt dăng đah ăp trong ueh ngăn yor le\ rngôch nu\ih ji uốn ván kh^t lah yor ăp rơh rhoăt dăng, mô to\ng oxy tâm mham. Ne\ lah ăp trong săm ntop kơl êng kơt [ư kloh ntu\k sôt, ntop dak, mkra le\ rngôch ăp nkô| nău [ư rhoăt dăng n’hanh trong mât săm, ne\ lah pă ndơ sa an nu\ih ji.

Yơn lahm geh du đêt nu\ih, bôl mpôl hên le\ kơt do\ng ăp trong ueh ngăn yơn nău tâm di bah nu\ih ji du\t đêt. Nău aơ way geh tâm ăp nu\ih geh nău mơng ngêt ndrănh. Nu nău rhoăt dăng soan ta ăp nu\ih aơ way hô lơn ăp nu\ih ji êng n’hanh dơ\ geh ăp nău rgâl hô lơn.

3. Nai dak si geh âk nău nt^m lah an nu\ih [on lan tâm nău njrăng ji uốn  ván đo\ng ?

Nai dak si Phạm Hồng Lâm: Tâm âk năm dăch aơ, rnoh nu\ih ji uốn ván ta nu\ih âk năm deh du\t âk. Bôl mô geh nău m^n njêng khoa học rblang nău aơ yơn gâp an lah nkô| nău yor miễn dịch bah kon nu\ih hu\ch nkre t^ng năm n’hanh rnoh năm deh. Aơ lah nău mpôl hên du\t uănh m^n. mpeh nu\ih [on lan, an njrăng đah ăp ntu\k sôt, lơn lah ăp ntu\k sôt rhuk yor prah tâm tom ndeh. Rnôk geh rhuk ne\, bôl geh jêt ri bôk năp an [ư klọh ntu\k sôt đah dak kloh n’hanh ô xy già n’hanh lah bah năp đaơ mô dơi chuh vaccine uốn ván to\ng ăp ri an chuh huyết thanh rchăng n’gang ndơ kaman uốn ván (SAT). Jêh rnôk mkra, an ntu\k sôt pơk, mô dơi put.

Ăp ntu\k sôt yor so kăp ri nu\ih ji an chuh nkre 2 ntil, ngoay lah huyết thanh rchăng n’gang ji uốn ván, 2 lah vaccine rchăng n’gang ndrăng. Aơ lah du nău du\t n’hâm njrăng. Yor geh âk nu\ih ji geh so kăp chuh vaccine rchăng n’gang ndrăng dơm, mô chuh njrăng n’gang uốn ván ri nu\ih ji dơh ntưp ji uốn ván.

Dăn lah ueh nai dak si !

Nthoi tay bôk nău ntuh, mpôl hên dăn lah rjăp mpeh ăp nău nt^m đă bah n’gâng kan dak si đah nu\ih [on lan n’hanh nsum mpôl [ư t^ng ăp trong rchăng n’gang ji rtoh luh:

- M^n ndơ\ oh kon bah 9 khay deh mô ho\ chuh vaccine rtoh luh mô lah bah 18 khay deh mô ho\ chuh to\ng 2 nglai vaccine rtoh luh tât ngih dak si xă, phường, nkuăl têh gay chuh vaccine rchăng n’gang rtoh luh.

- Rnôk saơ kon se geh ăp nău duh, siăk, hor muh, rtoh luh gur an ơm ndơ\ tât ăp ngih dak si dăch ngăn gay ơm but uănh, săm, rchăng n’gang ăp nău rgâl hô n’hanh nu nău mbăn bah ji rtoh luh, n’hu\ch ndơ\ kon se tât ăp ngih dak si têh gay dêr nu nău ntưp rtoh luh bah ngih dak si.

- Ji rtoh luh du\t dơh ntưp rêng, mô an kon se tât dăch mô lah mâp đah ăp kon se ntôn ntưp rtoh luh. {a [ơ rao ty đah xa [u rnôk mât rong kon se n’hanh đăp mpăn ăp trong mpeh ntop n’hao ndơ sa kah an kon se.

                                                                               Nu\ih rblang: H’Thi