VOV4.M’nông - Khoa học le\ nt^m dak toh me lah ndơ ngêt sa ue\h ngăn đah nău hun hao bah oh bê n’hanh kon se jêt. Yơn lah yor âk nkô| nău ma rnoh mât kon đah dak toh me ta Việt Nam lah nsum n’hanh ta Dak Lak lah êng le\ n’hu\ch âk tâm âk năm dăch aơ. Aơ lah ngoay tâm âk nkô| nău [ư rnoh kon se brêt têh ta n’gor hôm e âk. Yor nê, n’gâng kan dak si n’gor aơ le\ mbơh [ư âk nău kan, tâm ne\ uănh khlay trong kan nkoch trêng gay n’hao wât êng bah nsum mpôl mpeh nău khlay bah dak toh me đah kon se jêt. {ư rgo\ jă n’hanh nkoch trêng mpeh pơh [ư mât kon đah dak toh me năm 2017 lah ngoay tâm âk nău [ư ne\.

{ư rgo\ jă n’hanh nkoch trêng mpeh Pơh [ư mât kon đah dak toh me lah nău [ư dơi N’gâng kan dak si n’hanh ntu\k mât uănh săk soan deh nse n’gor Dak Lak [ư tâm n’gul khay 8 ăp năm gay n’hao wât êng bah nsum mpôl mpeh nău khlay bah mât kon đah dak toh me. {ư rgo\ jă năm aơ geh nkô| nău “Ndrel mât nău ntru\t nsôr, ntop kơl n’hanh mât njrăng mât kon đah dak toh me” le\ wa\ch rgum tât râng bah rhiăng nu\ih me bu\n, mât kon se n’hanh ăp nu\ih bơ\ ta lam nkual [on têh Buôn Ma Thuột.

Yuh Ngô Thị Loan, ta trong Y Wang, nkual [on têh Buôn Ma Thuột, dôl bu\n kon tal 2 ndrel me\ sai tât râng nar [ư. Yuh Loan an g^t, rnôk deh kohn dak bôk tă aơ 3 năm, yor deh rek, đêt dak toh n’hanh mô ho\ wât nău khlay bah dak toh me jêng yuh le\ mât kon đah dak môi. Nar aơ, bôl bu\n ntreo hăn nsông jêr jo\t yơn yuh le\ nsrôih tât râng nar [ư đah mpo\ng u\ch geh ntop tay nău wât gay mât kon đah dak toh me di ngăn. Yuh Loan nkoch:

Dak toh me geh soan rchol nău ji âk lơn. Gâp m^n nu\ih bu ur ăp nu\ih u\ch mât kon đah dak toh me, tâm ăp nu\ih geh nkô| nău êng ri mơ an mât kon đah dak toh môi bah dih.

Râng nar [ư, yuh Phạm Thị Dương Lan, ta trong Hồ Tùng Mậu, nkual [on têh Buôn Ma Thuột, an g^t:

Aơ lah rơh bôk năp oh bu\n. Oh g^t dak toh me lah ndơ sa dak ngêt ue\h ngăn an hun hao bah kon se. Nău nchrăp bah oh lah mât kon tâm 6 khay bôk năp đah dak toh me da dê. Tât khay tal 7 oh mbra an sa jăch”.

Ăp nău mbơh khay bah [ư rgo\ jă pơh lễ lam ntur neh mât kon đah dak toh me năm aơ lah: Ntơm an kon se pu dak toh me ơm tâm du mô  bôk năp jêh deh; mô do\ng ding dak toh, chông toh cao su mô lah chông toh rlăm; kon se bah dâng 7 khay dơi pu toh me da dê tâm khay lơ jo\ ri lơ đêt ntưp ăp nău ji tâm tưp nkôp đah kon se knu\ng geh pu toh me tâm đêt khay mô lah mô dơi pu toh me; tâm du mông du đôlar Mỹ ntuh kơl an mât đah dak toh me ns^t tay nklăp 35 đôlar Mỹ an jâng wa\ng sa bah ngih dak.

Ta nar [ư, rlău ma nău dơi pă nău wât mpeh mât kon đah dak toh me, ăp nu\ih râng hôm dơi ăp nai dak si chuyên khoa sản, nhi mbơh nt^m, rblang ăp nău ôp tâm rnôk bu\n, mât kon jêt. Lah mpeh trong kan nkoch trêng, n’hao nău wât bah nsum mpôl mpeh nău [ư mât kon đah dak toh me ta n’gor Dak Lak. Nai dak si Nguyễn Thị Hoa-Groi Kruanh Ntu\k mât uănh săk soan deh nse n’gor Dak Lak an g^t:

Nău [ư nkoch trêng mât kon đah dak toh me le\ dơi N’gâng kan dak si bâh lơ mbơh [ư bah năm 2006, ta n’gor Dak Lak ntơm [ư lam hvi bah năm 2008. Knơm geh rmôt cán bộ n’gâng kan dak si, nu\ih kan dak si ntop kơl nsrôih nkoch trêng tât [on lan mpeh nău khlay bah nău mât kon đah dak toh me n’hanh năm 2013, jêh rnôk n’gâng kan dak si ntru\nh, mpôl hên le\ [ư nău aơ tât le\ rngôch ăp ngih dak si ta lam n’gor jêng a[aơ, nău [ư aơ dơi geh nău ntop kơl bah du\t âk nu\ih me.

T^ng rnoh kơp bah Viện Dinh dưỡng ngih dak, rnoh an kon pu đah dak toh me da dê ta Việt Nam le\ hu\ch n’gul tâm rwa\ch du rach năm bah năp, a[aơ knu\ng geh 24,3%, đêt lơn rnoh ring bah lam ntur neh n’hanh đêt ngăn ta nkual Đông Nam Á. Khuch lah tâm 3 kon se lo\ geh du kon se brêt rgay n’hanh 5 oh lo\ geh du hê oh mô to\ng jâk săk. Ta Dak Lak, năm 2016, rnoh kon se bah dâng 5 năm deh geh brêt rgay đêt jâk săk lah 20,5%, brêt têh jêt rgay lah 31,7%, âk tal 3 ta lam dak. T^ng ăp nu\ih way kan dak si, [ư ue\h nău mât kon đah dak toh me n’hanh rgâl ue\h ndơ sa kah an kon se lah trong tam ngăn gay nking n’gang nău aơ.

Ta nar [ư, ăp nai dak si le\ kuăl jă ăp nu\ih me an [ư ue\h ăp gưl bôk năp mât kon đah dak toh me di trong, geh: an kon se pu dâl tâm 1 mông jêh deh gay do\ng dak toh nju\ng, dak toh geh âk ndơ cho\l nău kop ji; an kon se pu le\ rngôch tâm 6 khay bôk năp, an kon se sa jăch bah khay tal 7 n’hanh pi toh me jo\ tât 2 năm mô lah jo\ lơn… nu\ih me bu\n an chuh to\ng ăp vaccin rchăng n’gang uốn van n’hanh deh ta ngih dak si.

A[aơ, âk nu\ih me ho\ gi\t mơng đah naui khlay bah trong rong kon đah dak toh me. Yơn lah, mô di lah ăp nu\ih ko\ giư\t da dê gay ma ti\ng kơt nau sa kah ân tâm di. Phóng viên nkô| vay nkoch geh nau ôp nai dak si Bùi Thị Tâm, ntu\k kan mât chăm n’hâm soan deh nse n’gor Dak Lak mpeh nau rong kon đah dak toh me ân tâm di khoa học, rgop nau n’hao săk soan, nuih n’hâm bah kon se. PTV: Ơi nai dak si. Ay sâm mbơh ân gi\t tâm dak toh me moh geh nau khlay đah kon se êh?

Nai dak si Bùi Thị Tâm: Dak toh me lah ndơ ngêt ueh khlay ngăn ndrel đăp mpăn ueh ngăn ân kon se ndrel ngăn lah tâm dak toh me geh ăp ntil ndơ [ư săk jăn lơi rchâl đah nau ji, ngăn lah ăp ntil dak si môi êng mô dơi geh. Yor ri, du hê kon se geh rong đah dak toh me ri nau hun hao ueh mpeh bôk rngok, kon se geh nau gi\t blau, ngăn lah kon se mô geh lay ir. Hôm đah kon se rong đah dak toh môi ri nơih geh nau ji mpeh trong proch kơt lah ji ndul djroh, ji klơm soh ndrel kon se nơih ngăn lay ir.

PTV: Ơi nai dak si, rong kon đah dak toh me mhâm [ư gay tâm di khoa học ndrel ân geh nau tam êh?

Nai dak si Bùi Thị Tâm: Đah bu ur dôl buy\n ri gay geh nau ngêt sa ân ndơ kah ân tâm di kơt lah ndơ sa puăch, ka, tăp ndrel gay sa ntop tay ndơ sa êng đong. Bu ur bu\n gay sa to\ng ndơ ka, ndrel geh nau rlu rlau, pah kan ân nơih ri mư der nau brêt rgay bah kon tâm ndul. Đah bu ur dôl ân kon pu ri gay ân to\ng 4 ntil ndơ sa geh rnih, chất dậm, ndơ kah lay ndrel ăp ntil kơt byăp, play sa.

Đah kon se mhe luh tă ndul me, ri gay ân pu toh nkre tâm du mông jêh rnôk mhe deh ndrel ân pu dak toh me tâm 6 khay bôk năp,. Mô kâp sa ntop du ntil ndơ êng yor tâm dak toh me geh to\ng ndơ gay rong kon hôm, ko\ kâp ân kon ngêt dak yor dak toh me ho\ geh nklăp 80% lah dak hôm. Gay ân kon se pu ntơm 8-12 tơ\/nar ndrel gay pu n’ăp măng ndrel nar, mô geh nchrăp mpeh mông ri mư to\ng dak toh ndrel kah lay lăp tâm săk. Rnôk ân kon pu toh ueh ngăn lah tât 24 khay mô lah rlau ma nê đê|.

Âk nu\ih me mi\n lah, lah rong kon đah dak toh me lah ueh, kon se geh pu me lah ueh hôm ri âk me mô uănh tât nau ân kon se, dah ma kon u\ch sa. Yơn ăp me gay gi\t lah, gay dak toh geh âk ndrel kah ri ăp me gay sa ân to\ng kah. Kơt lah nau nglăp to\ng kah ri mư dak toh ueh kah.

PTV: Tâm rnôk rog kon đah dak toh me ri vay geh moh nau kol ndrel gay geh nau rklaih mhâm ơi nai dak si?

Nai dak si Bùi Thị Tâm: Tâm rnôk rong kon đah dak toh, âk me vay mâp âk nau kan kơt: Tal bôk năp lah nau blau mpeh ndơ ân kah lay bah kon se ê ueh, nu\ih me sa ndơ sơh ir, ndơ sa mô to\ng kah lay, vay ât sa yor ri ma dak toh luh mô đăp mpăn. Tal bar lah yor nau mơng tâm du đê| rnăk vâl, nsum mpôl, bu ver sa hô ir, âk nu\ih mô janh sa ăp ndơ sa ma tâm khoa học mô geh bu đă ver kơt lah: Ver sa ka, sa trau, sa byăp. Nau aơ [ư jêr tâm nau geh âk dak toh

Du đê\ nu\ih me mâp nau kol trong dak toh, mô âk dak toh. Nkô| nau bôk năp lah yor nu\ih me mô ân kon pu mô lah pu mô tâm ban, kơt lah nkre pu toh me nkre ân pu dak toh mpli êng. Rnôk mhe deh, me mi\n nơn mô âk dak toh ri ân kon pu dak toh ba dih, ma kon se le\ pu dak toh ba dih ri mo hôm u\ch pu toh me tay ôh, nơih [ư kol dak toh. Yor ri, đah ăp me mhe geh nau kol trong hoch dak toh ri gay ân kon pu âk lơn kơt ri trong hoch dak toh mư geh n’hoch ueh.

PTV: Ơ, dăn lah ueh nai dak si

Nu\ih răk rblang: H'Thi