Gay gi\t n’hêl lơn ăp nau kan gay uănh khlay tâm rơh dôl ma bu\n, phung hên geh mâp nai dak si Nguyễn Thị Hoa, Groi Gíam đốc Ntu\k kan mât chăm n’hâm soan deh nse n’gor Dak Lah mpeh nau kan aơ. Jă kônh wa n’hanh băl mpôl kâp djăt.

Ơi kônh wa n’hanh le\ băl mpôl !  Mât kon ngăch dăng, g^t blău lah nău răm, nău ueh bah ăp nu\ih me\. Yor r^ bu ur bu\n ân g^t mât uănh săk soan bah nơm. Tâm rnôk aơ săk soan bah nu\ih me\ khuch têh tât nău hun hao bah kon be tâm ndu\l. Nkô| trăch way nkoch nar aơ mbra mbơh an kônh wa g^t wât lơn mpeh ăp nău khlay tâm rnôk ntreo, bah ne\ gay kônh wa g^t tong ăp gay mât săk soan nu\ih me n’hanh oh bê. Jă kônh wa n’hanh le\ băl mpôl kâp djiăt.

Ơi kônh wa n’hanh le\ băl mpôl ! Gay geh du rnăk wâl ueh lăng, ân [ư t^ng deh kon geh trong nchrăp đêt. Dơi mât du hê kon jêng nu\ih du\t âk, hoach, jêng an m^n rvê, na nê| lor rnôk nchrăp geh kon. Tâm nu nău wa\ng sa nsum a[aơ, du kôp ur sai knu\ng an geh bah ngoay tât bar ơ\ kon. Mô geh kon ơm ir, bah năp 22 năm deh, yor kơt ne\ săk nu\ih me\ mô tong têh tong ăp, ăp rse soan dăng mô ho\ nthoch, jêng tât nău jêr deh. Ueh ngăn an deh kon 25 tât 30 năm deh, [a\ đah du tơ\ deh đêt ngăn lah 3 năm. Mât uănh nu\ih bu ur rnôk geh bu\n gay đăp mpăn rnôk ntreo n’hanh deh đăp mpăn an n’ăp me n’hanh kon. Yor r^, rnôk geh ntreo, nu\ih me\ ân tât ngih dak si mô lah jay đâng deh dăn nchih săk gay dơi nu\ih nai dak si khám n’hanh uănh n’ôi. Du hê nu\ih me\ geh phiếu khám bu\n da dê mô lah ndrôm sam [u\t uănh n’ôi săk soan ta wâl.

Ntơm geh bu\n, du đêt nu\ih me\ way saơ o\k r’ah, blao sa, g^t tăng m’ưm hok mô lah u\ch sa ăp ndơ u\ch êng bah ăp nu\ih. Ăp nu\ih ne\ knu\ng geh tâm rnôk đêt khay, jêh nu\ih me\ ân m^n ngêt sa tâm di n’hanh mât săk soan gay kon bê hao têh.

Ân hăn khám bu\n ăp khay, đêt ngăn 3 tơ\ tâm bong rnôk ntreo. Rơh bôk năp tâm 3 khay bôk năp gay năl na nê| geh bu\n đo\ng lah mô; rơh tal 2 tâm 3 khay n’gul gay uănh oh ngăch dăng mô lah mô ngăch dăng gay geh trong ntop ndơ sa an me\ ơm; rơh tal 3 tâm 3 khay gleh du\t gay uănh kon hao têh đo\ng lah mô, gu\ di mô lah gu\ rlơ\ nchroh lor rơh deh n’hanh nar deh. Lah dơi khám âk tơ\ lơ ueh, ngăn lah 3 khay gleh du\t, du khay hăn khám du tơ\.

Rnôk khám bu\n, nu\ih me\ ân dơi khám lam săk: vê| prêh, jâk săk, kơp n’hâm trong mham, djiăt play n’hâm play nuih, vê| huyết áp, dak chrach, saơ ăp nkô| nău êng kơt hao huyết áp, mô tong mham, môr n’hanh ăp nău ji play nuih, klơm, leh…. Khám sản khoa: vê| prêh koang, têh ndul, djiăt nuih n’hâm oh bê. Gay rchăng n’gang uốn ván an kon, nu\ih me\ rnôk bu\n ân dơi chuh dak si uốn ván, chuh 2 tơ\; ndru\m bôk năp tâm khay tal 4 mô lah tal 6 khay, ndru\m tal 2 [ah ndru\m bôk năp du khay n’hanh lor rnôk deh đêt ngăn n’gul khay. Tâm rnôk bu\n, ngăn lah ta ăp khay du\t, dơi geh nău “Ju\r mham jâng”, môr ta jâng. Lah saơ môr lam săk nkre ji bôk, ngo măt ri yor ntưp djơh oh bê, hăn khám, uănh năl dak chrach, vê| huyết áp, lơi ir sa bôh. Hăn khám [a [ơ gay dêr chôt ndal rnôk deh.

Rnôk ntreo, ân du\t n’hâm njrăng rnôk do\ng dak si, chuh dak si, ntrang, chu\p điện yor du\t dơh [ư djơh nău hao têh oh bê. Nt^t nsa, rnôk mhe geh bu\n, do\ng vitamin A tam hô dơi [ư bu\n hao têh mô tâm ban; do\ng dak si kháng sinh dơi [ư kon se te\k bah rnôk deh. Du đêt dak si nội tiết, hăk b^ch [ư rlih bu\n, [ư djơh hun hao bah bu\n mô lah geh ji jêh rnôk deh. Yor nê rnôk do\ng dak si, an ôp nai dak si.

Ơi nai dak si, bu ur bun moh geh nau nchrăp lor gay ma rnôk bu\n ân geh ueh tât n’hâm soan bah kon se tâm ndul?

Lor ma bun 6 khay, lah săk ge rgay ir mô lah lay ir ko\ mô ueh tât n’hâm soan bah kon tâm ndul, lah he lay ir ri kon mhe deh mra lay n’hanh geh nau ji chrach nju\ng, nơm n’hanh sai nơm gay tâm nchră gay ât lơi su hăt, ngêt ndrănh n’hanh ăp ntil ndơ ngêt sa mô ueh êng yor ăp ntil ndơ aơ mra khuch tât ndul bu\n, mô ueh tâm săk bu klô ko\ khuch tât rnôk nơm bu\n, mra khi\t kon tâm ndul, deh nse n’hanh geh ăp nau khuch tât săk bah kon tâm ndul. Lor ma bu\n 3 khay ri gay nchrăp hăn chuh lor dak si njrăng du đê| nau ji kơt lah: Nuh lơh, Rubela…yor tâm 3 khay bôk năp ri kon se mra geh nau khuch tât săk âk ngăn.

2 khay lor ma bu\n nơm n’hanh rnăk vâl nơm gay hăn ngêt dak si nkhi\t lơi brun, ngăn lah tâm rnôk bu\n mô dơi ngêt dak si nkhi\t brun, đăp mpăn kloh brun ân le\ nu\ih tâm rnăk vâl, mô ân ntưp tât nu\ih êng.

Lor ma bu\n du khay he gay ngêt ntop dak si Sắt n’hanh Axitfolic gay rchăng lơi nau khuch tâm trong bôk rngok, kan ntop Axitfolic du\t khlay ngăn lah du khay n’hanh jêh deh kon du khay. Êng nê 2 hê ur sai nơm gay xét nghiệm mham, sinh hoá mham, dak chrach, siêm âm tâm ndul, điện tâm đồ, xét nghiệm du đê| nau ji tâm ntưp bah trong mham, êng nê ko\ gay njrăng tât nau sa kah ân săk jăn.

Nai dak si sâm mbơh an, geh ăp nu\ih bu ur rnôk bu\n ri vay rgănh săk, lah sa lih m’ưm hok. Ndri moh nkô| [ư geh kơt nê?

Rgănh săk lah nau ntoh rnôk bu\n tâm ăp khay bôk năp, n’hanh rnôk bu\n, ăp nu\ih lap oi ri mô geh rgănh, hok m’ưm mô lah mô lăp sa, yor aơ lah nau geh êng dơm. Bol ma a[aơ ăp nu\ih kan khoa học ê joi saơ nau mhâm [ư di\ng geh nau hok m’ưm kơt nê, yơn lah geh geh nau yor kơt ba kơi aơ: Yor ngêt sa mô tâm ban, rnoh si\k tâm mham mô âk, tal 2 lah yor trong sre tâm bôk rngok bah nu\ih bu\n mô đăp mpăn yor ri lah ăp ntil ndơ sa [ô ri nơih u\ch hok. Yor ri ăp nu\ih me gay nsôih yor lah nau rgănh, m’ưm nê knu\ng geh tâm rnôk bu\n 2-3 khay bôk năp dơm, lah rlet rlau rơh aơ ri mra saơ ueh lơn, yor lơi di\ng nchâp đă nơm sa ăp ntil ndơ sa ma nơm mô u\ch, gay săch ăp ntil ndơ sa tâm di đah sakư nơm, ân lăp ndơ sa ueh ngăn, bonh ăp nu\ih me do\ng ndơ sa ân tâm di, nơih lêk n’hanh ueh lơn n’hanh der ngêt ca phê, ndơ chưn ngi [ư jêr lêk n’hanh rgănh tâm săk, sa âk play sa, súp n’ik ueh ân trong proch bah kon tâm ndul. Êng nê mra dơi sa bánh mì, khoai tây, ngũ cốc, sữa lay, gay tâm pă jêng sa âk tơ\ tâm nar, der sa âk tâm du tơ\ mra jêng luh hok.

Đah nu\ih deh kon mô ho\ to\ng khay ri moh nau mpơl ân nơm gi\t lor hơi nai dak si?

Ăp bu ur bu\n mra mra geh nau deh mô ho\ tât khay n’hanh deh nse ri tâm rnôk khay bu\n ma ntơm 22-37 pơh lah ho\ gi\t năl leh nse mô lah nkre mra deh nse. Nau nkah bah nai dak si ân ăp nu\ih bu ur bu\n lah, tal bôk năp lah nau ngêt sa, pah kan rlu rlau ân tâm si, tal 2 lah ndơ sa ân to\ng kah, tal 3 lah bôk rngok ân đăp mpăn mô dơi geh nau rvê ngăn, tal 4 lah rnôk bu\n tâm ăp khay dăch du\t ri mô dơi hăn ngai. Nau pah kan ân tâm di lagh pah kan ti\ng nau dơi bah nơm, geh n’ăp ma rnôk rlu rlau, der pah kan tâm dâng dak n’hanh klơ prêh ji klach rvê ngăn, mo dơi mbăk, tui, ỵơk ndơ jâk, nsu\n tâm ndul [ư geh nơih rlih, der hăn ngai tâm rnôk bu\n khay dăch du\t. Der deh kon mô to\ng khay ri nchâp đă ăp nu\ih bun gay hăn uănh khám tâm ăp ngih dak si n’hanh geh mbơh tât nau rlu rlau, ngêt sa n’hanh nau mi\n ân ueh n’hanh nau ngêt dak si tâm rnôk bu\n.

Ơ, dăn lah ueh nai dak si.

Nkô| trăch “N’hâm soan-nau rêh” yor ntu\k kan Rađiô Việt Nam gu\ kan ta Tây Nguyên [ư tât ta aơ dăn njưh. Lah ueh kônh wa ho\ tă djăt dăn tâm mâp tay tâm nau ntuh nar ba kơi.