VOV4.Mnông: Trôk nar khay wai dih mih ndal. Nău duh nđik rgâl, l^t hô…lah rơh ueh an Kaman dơh ntưp ji, Kaman hun hao n’hanh [ư kop ji. Nkô| way nkoch “săk soan an ăp nu^h” nar aơ, nkoch nău mât chăm, mât ua\nh oh kon se gay ma bah geh nău kop ji ta khay wai dih phang.

Tâm ăp nar bah năp, rnoh kon se lăp ngih dak si le\ hao du\t âk. Geh ak ngih dak si, rnoh nu\ih ji kon se hao tât 40%, lah yor trôk nar duh.

T^ng ntu\k m^n uănh săk soan nu nău kan n’hanh ntu\k ntô gu\ âm (N’gâng kan dak si), trôk nar duh jo\ jông, duh hô [ư an kon se mâp âk nău đah săk soan kơt ji trong n’hâm hao ngăch, ji duh djroh. Mô đêt kon se yor trôk duh, pâl ta bah dih rnôk duh hô [ư ji lêt duh nar. Yor nê, ăp me bơ\ an g^t trong mât uănh kon se gay dêr an kon se geh kop ji tâm yan mih duh nar aơ.

Ji trong n’hâm

Ji trong n’hâm way geh nkô| nău yor kon se sroh nđik. Rnôk kon se duh, rhal luh âk [ư mbêh ao, lah pơk quat sial dăng lăp tâm nu\ih kon se, dak rhal mbra mpăr ngăch [ư an ngăch bah duh, kon se [ư sroh nđik. Bah meng ne\, nău pơk điều hoa nđik ir tâm jrô b^ch [ư an kon se dơh sroh nđik.

Tâm nu nău kơt ne\, kon se du\t dơh ji mlông dơ\ ngăch, ji VA, viêm amidan, ji ryông klơm soh, jêng ji klơm soh đah ăp nău saơ o\k r’ah, blao sa, siăk, jêr nsôr n’hâm, duh hô nklăp lah geh ji rhoăt.

Yor nê, gay dêr an kon se geh ji trong n’hâm tâm trôk nar duh, mô pơk quat dăng lăp tât săk kon se; lah kon se jêt luh dak rhal âk ri so\k bok ju\t an kon se, ngăn lah ta dôn; mô an duh hô ir đah jrô điều hoa n’hanh bah dih (mô an nđik rlău 5độ C); lơi ir an kon se ngêt dak nđik, sa kem, sa ndơ sa bah tủ nđik. An kon se sa to\ng chất, ntop tay vitamin n’hanh chất khoáng gay n’hao săk soan njrăng rdâng nău ji an kon se.

Lah kon se duh, an kon se ngêt dak oresol gay ntrok dak n’hanh chất điện giải. rnôk duh 38, 50độ C, an kon se ngêt dak si bah duh. An kon se tât but uănh ta ăp ntu\k ngih dak si gay săm ơm, dêr an ji hô n’hanh geh rgâl ăp nău ji êng.

Lêt duh

Lêt duh nar lah saơ bah hao duh hô tâm săk [ư yor nău roh tâm ban duh nđik đah rnôk ntoh duh n’hanh luh nđik. Bu hôm kuăl lah lêt duh nar geh nău ji “chôt ndal yor duh”.

Nkô| nău [ư an kon se, kon ho\k jêh rnôk pâl, nchoăt rlưn âk ta ntu\k geh duh, r’ôl hô, đêt sial [ư jêng săk duh, jêng tât duh tâm săk hao tât 38,5% độ C, geh rnôk hao tât 40-41độ C.

Nu\ih geh lêt duh nar ta rnoh đêt geh nău luh dak rhal, ji bôk, wa\y măt, wa\r măt, ji hir dak nar lơ hao, g^t tăng m’ưm hok, jêr nsôr, rhăt ntang ntơh, nu\ih duh. Trong mham n’hanh trong n’hâm hao. Nu\ih hô geh mô ueh trong n’hâm, nsôr n’hâm ngăch n’hanh mô dăng, nu\ih pal n’hanh [ư hoơi.

Trong mkra: lah geh lêt duh nar đêt, an ngăch ndơ\ nu\ih lăp ntu\k sial nđik, an b^ch rlu ri ăp nău geh mbra n’hu\ch êng. Lah hô an ngăch ndơ\ nu\ih lăp ntu\k nđik, dôh kho ao. Dơi n’at nđik ta bôk kleng n’hanh chiăng klôt bok mbêh n’hanh uănh nđôi duh săk. An nu\ih ngêt dak nđik, ueh ngăn an ngêt dak oresol di rnoh ngêt. Khlay ri an chuh dak si ntop kơl play nuih n’hanh dak si rom gay s^t tay săk.

Lêt duh nar

Lêt duh nar way mâp ta kon se, kon ho\k rnôk pâl jo\ mông ta bah duh duh nar ma mô geh ndô môp an măt nar nchrăt tâm bôk, chiăng klôt n’hanh tâm dăk. Tia tử ngoại tâm măt nar dơi lăp rlău ntô tât bah dâng ntô [ư duh nar sa n’hanh lêt duh nar.

Lah geh lêt duh nar đêt ri ăp kon se mbra saơ o\k r’ah, wa\y măt, wa\r măt, te\k tor. Geh rnôk u\ch hok n’hanh luh hok. Duh săk [ư hao âk lơn way êng. Lah geh lêt duh nar hô, nu\ih ji [ư mô ueh ngăch rlơn săk geh rnôk [ư rhoăt soan.

Mkra lêt duh nar an ngăch ndơ\ kon se tâm ntu\k nđik n’hanh lăp sal, nkre pơk kho ao, do\ng bok dak ntă tâm săk kon se. An kon se ngêt âk dak, dơi an ngêt dak si bah duh lah nuih ngăch ngăr. Nău kon se mô ngăch ngăr ri ngăch ndơ\ tât ntu\k ngih dak si dăch ngăn.

Rlău ma ne\, yor trôk nar duh hô jêng ăp ntil kaman, kamun, ký sinh trung [ư ji, ngônh măch trêng ji hun hao ngăch tâm ndơ sa kơt bah dih, [ư hao khih ndơ sông sa n’hanh ntưp du đêt nău kop ji kơt kop kaman, ji ndul djroh, sốt xuất huyết…. Yor nê, an răk kloh ueh n’hanh đăp mpăn ntu\k gu\ âm, ngêt duh sa s^n, do\ng ndơ sa đăp mpăn.

Aơ lah rnôk dơh geh rmok dak yor trôk nar duh kon se way tâm jă hăn dak me, dak diăng, dak n’glău hăn u\m. N’hêl na nê| rmok dak way geh ta êp ntu\k gu\ âm bah ăp oh. Gay njrăng dêr geh rmok dak, ăp nu\ih me bơ\ an nkah nt^ng kon se mô dơi u\m dak me, dak diăng, dak n’glău jru. Lah geh ndơ ri an nti re dak an ăp oh.

Du đêt nău njrăng kônh wa an nkah g^t, ne\ lah:

- Njrăng đăp mpăn ndơ kah an kon se: [ư t^ng ngêt duh sa s^n, mô sa ndơ sa srat r’iu, mô sa ndơ play l^t, biăp rih, ngêt to\ng dak, do\ng dak kloh ueh tâm gu\ âm, răk kloh rnôk mpli dak toh an kon se, rnôk nkret gâm ndơ sa;

- Njrăng mât uănh kon se ueh, mô an kon se pâl bah dih duh nar, ngih wâl kloh ueh, nđik n’hanh to\ng ang măt nar.

Nkah g^t an kon se nsoh kho jông, ao jông ty gay mô măch kăp

- Rnôk saơ kon se duh an uănh nđôi, lah kon se duh bah 38,5độ C let lơ an bah duh an kon se đah trong dôh kho ao, ju\t bok tram dak duh hôr hôr ta bôk kleng, păk ngoăk, an ngêt dak si bah duh (paracetamol), jêh ne\ an kon se hăn but uănh dâl.

            Nu\ih răk rblang: Y Sưng Phê Ja