VOV4.M’nông - Tâm rnôk dja Tây Nguyên dôl rgâl bah khay wai tât khay mih. Nău njrăng n’gang ji an kon se tâm khay dja du\t uănh khlay, yor kon se dơh ntưp ji, lah mô dơi njrăng n’gang ăp to\ng n’hanh săm ngăch, nău ji mbra tât du\t ngăch. Nkô| way nkoch “N”hâm soan an ăp nu^h” nar aơ, nkoch mpeh trong njrăng n’gang ji n’hanh mât njrăng n’hâm soan an kon se tâm khay mih.

Yan mih lah yan măch deh rơ\. Yor nê, ăp nău ji yor ntưp bah măch mbra hun hao, n’hanh ta kon se dôl âk lơn lah nău ji duh rtoh trong mham.

Yan mih lah yan hun hao bah ăp siêu vi trong n’hâm. Tâm ăp siêu vi aơ, way mâp lah siêu vi [ư duh siăk. Siêu vi dơi [ư ji ta 3 ntu\k: môr ji eh păk ngoak, ji mlông dơ\ n’hanh ji măt chăng. Way saơ ngăn lah ji mlông dơ\, kuăl lah ntưp kaman trong n’hâm.

Rlău ma ne\, yan mih lah yan hun hao bah ăp nău [ư ji trong proch: du đêt nău [ư ji ndul djroh, du đêt [ư ji ndul ntêng, kop ji yor âk ntil kaman [ư ji trong proch… ăp ntil ji ndul djroh, duh, dơi kuăl lah ntưp kaman trong proch.

Dơi an lah tâm yan mih, ăp nău ji âk way mâp ngăn ta kon se, n’hanh dơh [ư kh^t, lah 3 ntil nău ji: ji duh rtoh trong mham, ăp nău ji ntưp kaman trong n’hâm, n’hanh ăp nău ji ntưp kaman trong proch.

Ndr^ he moh ndơ [ư gay rchăng n’gang 3 ntil nău ji aơ ?

Duh rtoh trong mham lah du nău ji du\t klach. Kon se dôl pâl, dôl ngêt sa, duh hô ndal, mô geh dak si bah duh, mô geh du ntil khánh sinh dơi săm bah. Nău ji lo\ [ư rtoh trong mham ta âk ntu\k: đêt ri luh mham muh, luh mham sêk, hô ri hok luh mham, ăch-chrach luh mham, jêh ne\ luh mham ta ntô… hô tay ri hoơi: lêt rgănh, mô g^t rngăl, jâng ty nđik, trong mham mô dăng.

Yơn lah, nău rchăng n’gang ji dơi [ư le\ rngôch. Ji duh rtoh trong mham lah yor du ntil siêu vi [ư. Siêu vi aơ dơi ntưp tâm nu\ih yor du ntil măch, kuăl lah măch chiăt. Ntil măch aơ way gu\ tâm jay, ngăn lah ăp ntu\k n’^t ngo, kơt: mpir jay, kho ao, bah dâng nsưng, ta nâm mung, tủ… pơng hun hao ngăch tâm yan mih, lah khay n’^t.

Gay rchăng n’gang duh rtoh trong mham, nău khlay ngăn rchăng n’gang măch, nkh^t măch. Ăp nu\ih mât an ngih wâl aih ang, kloh ue\h, mpih kloh ăp ntu\k. Kon se b^ch ding nar, b^ch mang an kăt mung. Kon se nti măng an nsoh kho ao jông mô an măch kăp n’hanh an su nhanh măch bah dâng nsưng nti, mô do\ng dak si xịt măch ăp nar.

Tâm yan mih đo\ng, ăp siêu vi [ư ji trong n’hâm hun hao ngăch. Du\t âk kon se hor muh, chăt muh, siăk, geh n’hak, jêr nsôr, geh mon du\t jêr. Ne\ lah nău ji môr trong ryông klơm soh mô lah môr klơm soh, kuăl lah ăp nău ji ntưp kaman trong n’hâm. Ăp siêu vi n’hanh kaman [ư ji hun hao nga\ch da dê tâm yan mih, tâm trôk nar mih n’^t, n’hanh du\t dơh ntưp trêng.

Gay rchăng n’gang ăp nău ntưp kaman trong n’hâm, ăp me bơ\ an njrăng: mô an kon se hăn pâl tâm mih, hăn pâl jru măng. Ăp nar trôk nđik, ngăn lah an kon se u\m đah dak duh. Lah kon se siăk, geh hor muh, he an kon se hăn tât ngih dak si khăm dil, ngăn lah đah ăp kon se bah dâng 5 năm deh, yor ta năm aơ, kop ji jêng mbăn du\t ngăch.

Yan mih lah yan hun hao bah ăp ntil siêu vi n’hanh kaman [ư ji trong proch: ji ndul djroh, ji ndul ntêng, duh kop yor ntưp kaman. Klach bah nău ji ndul djroh lah [ư roh dak n’hanh roh du đêt chất điện giải, ăp chất aơ du\t khlay an săk. Nu nău roh dak [ư săk kon se hu\ch du\t ngăch, n’hanh [ư kon se kh^t lah mô dơi săm ơm.

Ji ndul ntêng lah lah hăn âk tơ\ tâm nar, yơn ăch đêt, nkre n’ăp mham. Nu\ih ji way ji ndul, nsât, o\k r’ah, ji o\k ngăch.

Kop duh yor ăp ntil kaman lah nău ji du\t klach: kop [ư duh mro mra\ng, jo\ jông âk nar, mbrơi mbrơi [ư an kon se o\k r’ah, rgănh, n’hanh tât hoơi le\ rngôch….

Kônh wa an njrăng mât răm n’hanh mât kloh ueh an kon se. An kon se ngêt duh sa s^n, do\ng dak kloh ueh tâm gu\ âm ăp nar. An kon se rao ty đah sa [u lor rnôk sa, jêh hăn ăch, jêh hăn pâl ta ăp ntu\k âk nu\ih… Rnôk kon se geh nău ji, kônh wa an ndơ\ kon se tât ngih dak si khăm ngăch.

Khay mih, kop ji âk, tâm ne\ âk nău kop ji klach an kon se, mpo\ng kônh wa n’hanh ăp băl mpôl uănh tât, mât rong kon se ueh gay rchăng n’gang kop ji./.

Nu\ih răk rblang: Y Sưng Phê Ja