VOV4.M’nông - Nu nău brêt têh tâm kon se ta n’gor Gia Lai lah êng n’hanh nkual Tây Nguyên lah nsum a[aơ lah dôl mbơh njrăng. Êng kon se bah dâng 5 năm deh brêt têh, dôl tâm rmôt âk ngăn lam dak.

Nkô| trăch nar aơ mbra rblang nkô| nău brêt têh ta kon se n’hanh n’hanh ăp nău nt^m trong rdâk  nkra. Nai dak si Đào Thị Bình, Thư ký Bôk nău kan ndơ sa kah lăi n’gor Gia Lai mbra kơl kônh wa n’hanh le\ băl mpôl g^t đê| nu nău aơ.

N’hanh a[aơ, lor rnôk djăt nău tâm nchră nu\ih nchih nkô| nău đah nai dak si mpeh ăp nău nt^m gay rgâl ueh ndơ sa kah an kon se, jă kônh wa n’hanh le\ băl mpôl djăt nău n’hêl na nê| brêt têh ta kon se bah dâng 5 năm deh ta n’gor Gia Lai tă bah nău nchih bah nkô| trăch.

            Ta âk [on lan bah n’gor Gia Lai, kon se brêt têh, rgay jêt geh du\t âk, âk ngăn lah kon se bah dâng 5 năm deh. Âk me bơ\ yor nău rêh jêr jo\t, mô ru nău kan mir ba jêng mô ho\ uănh m^n tât oh kon nơm. Âk kon se ta ăp [on lan mô geh an to\ng ăp ndơ sa kah gay hun hao săk soan, jêng tât jêt rgay, brêt têh. Wa Rchom Win, ta [on Hmrong Ngó, xă Ia Ka, nkuăl Chư Pah, n’gor Gia Lai, an g^t:“Âk kônh wa tâm [on, nu\ih jarai ri a[aơ, lah ngăn, đah nu nău mât uănh tât nău u\ch bah ăp mon jêt ri hôm e âk rnăk tâm [on đêt uănh tât n’hâm soan n’hanh kah lăi an ăp mon. Tâm [on geh tât 40-50% rnăk kơt ne\, khân pơng an kon se hăn pâl lêng lang dơm mô mât uănh an nău rêh n’hanh đăp mpăn săk soan an oh kon ri dôm e du\t đêt”.

Bah meng ji ngot ach o, nău deh kon âk n’hanh nău wât rbăng bah ăp me bơ\ ta ăp nkual jru ngai, nkual rnoi mpôl dêt, mpeh nău ndơ kah an kon se hôm e đêt, du\t jêr. Tâm ne\, jêng tât nău brêt têh, jêt rgay ta kon se ta ăp nkual aơ du\t âk. Nu\ih mât sa\m nu\ih ji Lưu Thị Tâm, Thư ký bôk nău kan rgâl nkra ndơ sa kah nkuăl Chư Păh, n’gor Gia Lai, an g^t: “Yor nău geh êng bah nkuăl Chư Păh lah nkual kônh wa rnoi mpôl đêt tât 53% jêng nău wât rba\ng mpeh ndơ sa kah hôm e đêt. Du gưl tay, lah nău g^t rba\ng hôm e đêt, du\t âk lah [ư mir ba jêng mô ho\ đăp mpăn to\ng ăp ndơ ngêt sa, phe ba. Kônh wa rêh hôm e âk đah nău way ơm jêng nău mât uănh săk soan an kon se mô ho\ ueh. Tal 2, ntu\k ntô gu\ âm mô kloh ueh jêng nu nău kon se geh ntưp âk brun. Lơn lah, rnôk srih tăm geh phe ba, play dô tâm mir ri mô g^t do\ng ăp ndơ sa ơm geh ta [on lan gay rgâl an ndơ sa khlay tâm ăp nar”.

Bôl bôk nău kan rchăng n’gang brêt têh ta Gia Lai le\ dơi âk nău ueh tam âk oi. Yơn nu nău brêt têh ta n’gor aơ dôl lah nău ntoh lư, ân dơi uănh m^n n’hanh rdâk nkra. T^ng rnoh kơp mhe mbơh bah Viện Dinh dưỡng ngih dak, Gia Lai lah ngoay tâm âk n’gor geh rnoh brêt têh ta kon se âk ngăn lam dak. Na nê|, rnoh kon se bah dâng 5 năm deh geh brêt têh n’gơi săk (jâk săk nkôp đah năm deh) 2014 ta n’gor aơ lah bơi 25%; hôm rnoh kon se bah dâng 5 năm geh brêt têh săk êt rgay (dêh săk đah năm deh) lah 35%. Tâm rnôk ne\, ring geh nsum lam dak, rnoh kon se bah dâng 5 năm deh n’gơi săk lam dak lah 14,5; dêh săk lah bơi 25%. Gay dơi [ư t^ng nău kan khlay ngih dak mpeh ndơ sa kah an kon se ta Gia Lai, du\t u\ch nău lăp bah le\ rngôch  chính trị ta n’gor, Nai dak si Lê Thị Thanh Hương, Groi kruanh Ntu\k mât uănh săk soan n’hanh deh nse n’gor Gia Lai, lah: “T^ng trong kan ngih dak mpeh ndơ sa kah le\ lah rjăp n’hanh ndơ\ nău r[o\ng n’hu\ch brêt têh ta kon se bah dâng 5 năm deh. Aơ lah nău kan nsum bah le\ rngôch kon nu\ih n’hah bah ăp nu\ih [on lan mô di êng du n’gâng kan dak si. Jêng lah, gay mkra nu nău brêt têh ta kon se bah dâng 5 năm deh ri le\ rngôch ăp mbu\i kan, nău kan nsum mpôl ân lăp nsum”

            Dăch aơ, gay n’hao nău wât rbăng an ăp me bơ\ đah ndơ sông sa kah, rgâl nu nău brêt têh an kon se, ta âk ntu\k bah n’gor Gia Lai le\ [ư ăp nar tiăr nti, ăp rơh tâm rlong m^n joi g^t mpeh ndơ kah. Ăp nar tiăr nti, ăp rơh tâm rlong geh nău rgop đah ăp mbu\i kan nău kan, nsum mpôl le\ ns^t tay du\t ueh, wa\ch rgum âk me bơ\ ta ăp [on lan tât râng. Wa Đinh Thị Thọ, ta [on Tuêk, xă Đak Tơ Ve, nkuăl Chư Păh, n’gor Gia Lai, râng rơh tâm rlong mpeh ndơ kah bah nkuăl an g^t: “Tă bah râng rgum tâm rlong aơ, gâp mpo\ng u\ch nti ăp ngih sam [u\t n’hanh ăp nu\ih gay s^t nkoch trêng an [on lan tâm ntu\k bah nơm, phâm [ư an me bơ\ kon se mât uănh oh kon dơi ueh lơn. Gay an mât kon ueh, kon nti g^t, oh kon ngăch prăl gay nti nsơm ueh lăng”.

            Kơt ne\, dơi saơ, nu nău brêt têh ta kon se ta n’gor Gia Lai lah êng n’hanh nkual Tây Nguyên lah nsum geh âk nkô| nău. Yơn lah, nkô| nău khlay ngăn lah nău ăp me bơ\ le\ mô an to\ng ăp ndơ sa kah an kon se.

Nau brêt têh mra khuch tât nau hao têh n’hanh hun hao bah kon se, [ư khuch tât nau gi\t rbăng, nau ngăch ngâr. Nkre [ư  nơih geh ntưp nau ji mô lah geh nau ji ma jo\ ngăn bah n’hanh mra ji hô lơn. Ngăn lah, kon se tâm dâng 5 năm lah rnôk hun hao khlay n’hanh hao jâk săk ngăch ngăn, âk ntrong tâm săk jăn gay nâp nâl, ngăn lah trong bôk rngok n’hanh jâng ty ngăch ngâr.

A[aơ gay kônh wa n’hanh băl mpôl geh tay ăp nau gi\t tât ndơ sa kah ân kon se, Nkô| trăch geh nau tâm nchră đah nai dak si Đào Thị Bình, cán bộ bah Ntu\k kan mât chăm n’hâm soan deh nse, Thư ký bôk nau ntuh mât ndơ sa kah n’gor Gia Lai. Jă kônh wa n’hanh băl mpôl gu\ djăt.

 Bah năp nau kon se ta Gia Lai geh brêt têh du\t âk, ngai dak si moh geh nau nti\m nti ân n’hêl gay geh ăp tơ\ sông sa ân to\ng kah lay đah kon se tâm dâng 5 năm?

BS Đào Thị Bình: Gâp mi\n lah, đah rnoh brêt têh kon se ta Gia Lai hôm âk ri ê lor lah ăp nu\ih me rong kon jê| n’hanh ăp nu\ih râng mât chăm kon se tâm rnăk vâl, gay gi\t n’hêl du tơ\ sa to\ng kah ân kon se tâm dâng 5 năm lah mhâm [ư. N’hanh he ko\ gi\t đo\ng lah, ta kon se tâm dâng 5 năm ri tâm pă tâm rmôt năm jê|. Kơt lah ntơm 0-24 khay, ri aơ lah rnôk hun hao dăng ngăn bah kon se. Rnôk aơ lo\ tâm srah, rnôk pu toh me da dê, rnôk ri nke pu dak toh me nkre sa ndơ ntop tay. N’hanh rơh ntơm ba ơi 24 khay, lah rnôk ntơm 2-3 năm, jêh ri ntơm 3-5 năm ri nau ngêt sa ko\ geh âk nau rgâl êng êng. Yor kơt nê, nar aơ gâp u\ch tâm nchră đah ăp nu\ih me, u\ch ăp me gi\t n’hanh  nkah mhâm [ư [ư ndơ sa ân tâm di kah ân kon se tâm dâng 5 năm.

Rơh ntrơm 0-6 khay lah rnôk ma kon se mhe deh n’hanh dôl u\ch chông ntlang. Nau u\ch sa kah bah kon se ntơ 0-6 khay ri dak toh me to\ng kah  ăp 100% n’hanh mô kapa sa ntop tay ndơ êng ôh, dak toh me to\ng pă rlau n’gul nau u\ch sa hơm, kah gay kon se hun hao, nau u\ch hôm e bah kon se lah geh ntop tay ndơ sa kah lay gay kon se hun hao, nau u\ch hôm e tay đo\ng geh pă yor ndơ sa ntop tay ăp nar bah kon se.

Hôm rnôk ntơm 12-24 khay, dak toh me pă to\ng nklăp 1/3 nau u\ch kah lay bah kon s,e hôm 2/3 lah tâm ndơ sa ntop tay. Rnoh sa ăp tơ\ ntop tay nklăp mra geh nau rgâl êng êng. N’hanh tâm ăp tơ\ sa ntop tay ri gay [ư ân tâm ban 4 ntil ndơ sa. 4 ntil ndơ sa ta aơ lah rmôt rnih mra geh âk tâm phe n’hanh ăp ntil rnih tuh ndrel ăp ntil. Lah mô geh phe ri he ân sa mbo, bum chin, bum blang. Hôm rmôt đạm ri geh âk tâm puăch, tăp djăr, n’hanh đạm thực vật ri geh tâm ăp ntil tuh. Rmôt tal 3 lah rmôt pă ndơ lay ân săk ri vay lah tâm ngi bah mpa n’hanh mra geh tâm ăp ntil dak ngi. Dak ngi mpa ta aơ ri geh ngi sur, ngi djăr. Hôm  dak ngih êng ri geh tâm ăp ntil tuh neh, rnga. Rmôt dăch du\t lah rmôt pă Vitamin n’hah muối khoáng, geh âk ngăn tâm ăp ntil byăp rih n’hanh play du\m. Kơt lah geh âk tâm klân, byăp rau ngó, rau mồng tơi n’hanh geh tâm âk ntil play kơt play nho, play xoàn, play mhu\ng. N’hanh rnôk du tơ\âm ân kon se ri gay to\ng 4 ntil ndơ sa kơt aơ. Kơt lah, du ngan bột mô lah por ân kon se ko\ gay geh rmôt bôk năp, lah rmôt rnoh phe, mra so\k tă bah phe mô lah rnih ki\n lêk, rmôt tal 2 lah rmôt đạm, mra dơi lah tui, ka, tăp. Rmôt tal 3 lah byăp rih ri he choh ân lêk ăp ntil băp rau ngót, mồng tơi n’hanh rmôt tal 4 đo\ng lah he gâm por ân kon se gay geh dak ngi mô lah ngih lay.

Ơi nai dak si, rnoh ndơ sa nhtop tay ân kon se ti\ng năm, ri mhâm [ư ân tâm di?

BS Đào Thị Bình: Ba kơi 6 khay, he ntơm ân kon se sa ntop ri 2-3 nar bôk năp ri he nti ân kon se sa 2-3 n’hoi bột dơm. Yơn 2-3 nar ri ha gay n’hao âk lơn ân kon se sa, n’hanh ân kon se sa du tơ\ gay n’gul ngan bột mô lah por. Rnoh veh tâm ngan nklăp 250ml. Jêh ri he hao mbrơi, hao nklapư 2 tơ\ sa, ndrel đah rnoh pu toh [a [ơ. Kơt lah ntơm 6-8 khay ri sa tay 2 tơ\ ndrel đah puh toh me [a [ơ. Hôm 9-11 khay ri he ân kon se sa 3 tơ\ ntop tay kơt lah ndrel đah du tơ\ sa ntop đo\ng. Du tơ\ sa ntop ta aơ lah du mbâr play mhu\ng du\m, du mbâr play vai dum mô lah prit du\m mô lah ân kon se sa dak toh srat. Hôm rnôk ntơm 12-24 khay ri mra ân sa ntop 3 tơ\ kơt lah 2 tơ\ sa đê| ndrel đah ân pu toh me. Nê lah rnoh tơ\ sa, hôm tâm ăp tơ\ sa ri ti\ng năm ntơm 12-24 khay, rnôk ri he pă n’hao ntơm ¾ ngan ri hao jêng du ngan. Rnôk kon se ntơm 2-3 năm, rnôk nê kon se sa ăp ntil ndơ sa bah nu\ih têh, yơn gay nkah, piăng gay gâm ân lêk, ndơ sa ri gay gâm ân lêk lơn gay kơl kon se sa nơih lêk. Tâm rnôk ntơm 2-3 năm ri kơt lah kon se mô hôm pu toh me tay ôh. Yor ri gay ân kon se sa ntơm 3-4 tơ\ ndrel đah 2 đah 2 tơ\ sa play. Rnôk 3 năm hao go\ lơ ri ân kon se sa nsum đah nu\ih têh, yơn he gay nkah gay ân kon se sa ăp ntil ndơ sa ân kah gay ân kon se nơih hun hao ueh n’hanh săk jăn dăng.

Ơ, dăn lah ueh đah nai dak si.

Nu\ih rblang: Y Sưng Phê Ja n’hanh H’ Thi Rơya