VOV4.M’nông: Su hât lah nau mơng mô ueh. Aơ lah nau mơng khuch ngăn yor lah khuch tât n’hâm soan kon nu\ih. Lah nkô| [ư âk nau ji jru, tâm nê geh nau ji klơm soh, nau ji ma ti\ng ăp nu\ih nai dak si, rlau 90% rnoh nu\ih ji lah yor su hât.

Wa Phạm Văn Đính (74 năm) ta xã Ea Bar, nkuăl Buôn Đôn, n’gor Dak Lak săm nau ji klơm s oh ta ngih dak si Hiăn n’hanh hiăn ndrel klơm soh n’gor Dak Lak ho\ rlau 2 năm ma aơ. Wa ân gi\t, păng su hât ntơm rnôk 11 năm. Rnôk hôm ndăm, nau su hât ăp nar đah wa mô geh kơp ma lon hât ma lah nklâm hât. Geh nar wa su tât 4 nklâm. Tât rnôk aơ, rnôk vay geh uanưg ngih dak si lah ngih gu\,  ri wa Đính ê ho\ dơi lơi ngăn ơm hât. Wa Nguyễn Văn Đính, nkoch:

 ‘Gâp ho\ nsôih lơi hât hôm yơn lah hôm lêu đo\ng. A[aơ lah n’hâm soan hôm ueh ri gâp su 4 lon du nar, mô janh su âk tay ôh. Lah rnôk rngănh ri gâp lơi hât ro. Jêh aơ mbrơi mbrơi gâp mra lơi ngăn. Ma su hât panưg mô ueh ôh. N’hâm soan ri a[aơ lơn nar lơn ranh, lah n’hâm soan mô ueh ri lơi hât ngăn ro”.

Wa Lê Văn Từ (85 năm) ta xã Ea Ktủ, nkuăl Cư Kuin, n’gor Dak Lak ko\ săm nau ji klơm soh tâm ngih dak si Hiăn ndrel klơm soh n’gor Dak Lak ho\r lau 4 năm ma aơ. Tâm du năm, wa lăp săm tâm ngih dak si ntơm 5-6 tơ\. Wa  nkoch êng, păng su hât ntơm rnôk 13 năm. Jêh rlau 50 năm su hata ri, păng knu\ng lơi hât rôk ma păng ho\ ji klơm soh, a[aơ lo\ geh tay nau ji hô ngăn. Nau khuch bah su hât jo\ năm mô êng [yư roh n’hâm soan ma hôm n’ăp ma năm hôm rêh nsum, đah kon sau ri lo\ gu\ săm tâm ngih dak si. Wa Lê Văn Từ, nkoch:

 ‘Bah năp nê ri gâp siăk hôn ngăn. Gâp hăn khám ri nai dak si mbơh lah gâp ji mlông ko hô. Năm 2015, gâp hăn Sài Gòn gay khám nau ji ri nai dak si mbơh gâp ji klơm soh. Rơh bôk năp săm, gâp bah geh 14 khay, jêh nê lo\ ji tay n’hanh nar lơn ma hô. Tâm ngih hên a[aơ mô hôm geh nu\ih su hât ôh”.

Nai dak si Nguyễn Kim Mỹ, Groi Giám đốc Ngih dak si Hiăn n’hanh klơm soh n’gor Dak Lak ân gi\t, nau ji klơm soh geh nar lơn âk. Năm 2016, ngih dak si ndơn săm bơi tât 300 nu\ih ji, geh 1/6 nu\ih ji săm tâm ngih dak si. A[aơ, ngih dak si dôl mât săm  ba dih ân 260 nu\ih ji klơm soh. Aơ lah nau ji ê geh nau săm ân bah ngăn, yor kơt ri  nu\ih ji gay [a [ơ lăp săm tâm ngih dak si âk tơ\ tâm năm. Nau aơ khuch ngăn tât nau văng sa rnăk vâl bah ăp nu\ih ji. Nai dak si Nguyễn Kim Mỹ, nkoch:

 ‘Nau do\ng prăk ân ăp tơ\ săm ji klơm soh hô ri âk ngăn. Bol ma phung he geh Bảo hiểm y tế yơn he saơ ngăn lah 2 ntil nau do\ng săm, ngoai lah nau do\ng săm ngăn tâm nau ji, hôm ngoai lah mpeh nau do\ng sa apư nar. Nua do\ng sa ăp nar ri nu\ih ji mô geh pah kan, mô dơi njêng joi prakư kăk drăp ndơ ma lo\ go\ săm ji n’hanh trok tâm prăk ân nu\ih rong nơm tâm ngih dak si. Mpeh dak si, nau ji aơ gay do\ng ăp ntil dak si khlay n’hanh do\ng ăp nar”.

Njrăng nau ji chăl trong klơm soh.

Ti\ng ntu\k kan dak si lam ntur neh (WHO) Việt Nam lah ngoai tâm 15 dak geh rnoh nu\ih ji yor su hât âk ngăn lam ntur neh. Âk năm rlau aơ, bol ma Quốc hội n’hanh Chính phủ dak he ho\ ngluh âk nau kan gay n’huch nau khuch bah su hât tât n’hâm soan nu\ih [on lan yơn tât rnôk aơ, rnoh nu\ih su hât hôm âk ơm. Ti\ng ăp nu\ih kan dak si, rnoh nu\ih geh nau ji yor tă su hât lah nu\ih Việt Nam geh 4,2%. Aơ lah nau ji dâk tal 6 tâm rnoh 10 nau ji vay mâp ngăn n’hanh mra lah nkô| nau [ư khi\t nu\ih dâk tal 3 tâm ăp nkô| nau [ư khi\t nu\ih. Yor ri, mô su hât mô lah lơi su hât lơn ơm lơn ueh lah ngoai tâm ăp nau kan ueh ngăn gay mât chăm n’hâm soan ân săk nơm, rnăk vâl ndrel nsum mpôl.Nai dak si Nguyễn Kim Mỹ, Groi giám đốc ngih dak si Hiăn ndrel hăn klơm soh n’gor Dak Lak mra nkoch mbơh ân kônh wa mpeh nau ji aơ.

          Ơi kônh wa n’hanh le\ băl mpôl !  T^ng Rmôt kan dak si lam ntur neh, tâm rach năm aơ, du năm ji kơm soh le\ [ư nău kh^t nklăp 30 rkeh nu\ih ta lam ntur neh n’hanh nchroh tât năm 2020, aơ lah nău ji âk tal 5 tâm nău kop ji hô lam ntur neh. Gay g^t tay nu nău kơt trong rchăng n’gang nău ji hô aơ, jă kônh wa n’hanh le\ băl mpôl djăt nău nt^m bah nai dak Nguyễn Kim Mỹ, Groi Kruanh ngih dak si hiăn n’hanh nău ji klơm soh n’gor Dak Lak.

            Ôp: Ơi nai dak si Nguyễn Kim Mỹ ! Nai dak si dơi an g^t nău ji chăt kol klơm soh moh nău ji mêh ?

            Nai dak si Kim Mỹ: Nău ji chăt kol klơm soh (hôm kuăl lah nău ji COPD) lah nău ji môr trong n’hâm bah dâng, lơn lah ăp mbah ryôk klơm soh jêt rlău 2mm n’hanh pơng lah nău jo\ jông, [ư jêt trong nsôr, nău êng lah mô bah, [ư n’hu\ch rnoh soih trong n’hâm lăp tâm klơm soh ăp tơ\ nsôr.

            Ôp: Ndr^ nkô| nău [ư nău ji aơ, m’hâm mêh nai dak si ?

          Nai dak si Kim Mỹ: Geh 2 nkô| nău [ư nău ji aơ. Bôk năp lah nkô| nău tâm tưp yơn rnoh aơ du\t đêt. Nkô| nău tal 2 lah nkô| nău khlay lah yor ăp khuch ta bah dih. T^ng rnoh kơp ri nklăp 90% nău ji chăt kol klơm soh lah yor su hât. Hôm nklăp 10% êng lah yor ntu\k ntô gu\ âm n’hôl [ô mô lah yor ăp nu\ih pah kan tâm ntu\k n’hôl [ô kơt [ư kan ntu\k su sah ônh, nu\ih way rhêp nsuk m’hu\l.

            Ôp: Nău ji ntoh lư ngăn bah nău ji aơ m’hâm mêh nai dak si ?

          Nai dak si Kim Mỹ: Nău ji bôk năp lah nu\ih ji siăk. Tal 2 lah siăk jo\ jông. Du nău khlay tay lah nu\ih ji saơ jêr nsôr. Jêr nsôr [a [ơ, mô lah jêr nsôr t^ng gưl. Đah nu\ih ji rlău 40 năm, geh su hât, rnôk n’ăp ăp nău ji bah lơ ri he an m^n tât nău ji chăt kol trong n’hâm klơm soh. Rnôk aơ an hăn khăm dil gay dơi uănh trong n’hâm.

            Ôp: Ơi nai dak si, ji chăt kol trong n’hâm [ư khuch m’hâm tât săk soan bah nu\ih ji ?

          Nai dak si Kim Mỹ:  Kơt gâp le\ lah bah năp, aơ lah nău ji  mô dơi bah n’hanh pơng mbra hô lơn t^ng năm khay, t^ng gưl. Nu\ih ji le\ jêr nsôr n’hâm, le\ siăk âk ri mbra mô dơi pah kan. Nău ji aơ dơi pă [ư 5 rnoh n’hanh pơng mbra hô lơn. Ta rnoh ngoay, nu\ih ji knu\ng jêr nsôr rnôk nsôih soan. Ta rnoh tal 2, nu\ih ji knu\ng hăn jâng hao ntung mô lah hao yôk le\ saơ jêr nsôr. Hôm rnoh 3,4,5 ri jêr nsôr n’hâm [a [ơ. Na nê| nău ji aơ khuch du\t âk tât săk soan. Pơng hôm lah ngoay tâm âk nkô| nău [ư âk nău ji êng kơt ji play uih, [ư rdih ăp trong mham ta klơm soh, ta play nuih. Lah ji ta rnoh 3 let lơ ri nu\ih ji mô dơi [ư du ntil ndơ, du năm lăp ngioh dak si 4 tât 5 tơ\.

            Aơ lah nău ji mô ho\ dơi săm bah. Ma mô dơi săm bah ri rnoh kh^t du\t âk. Nău săm knu\ng gay an rêh jo\. Ma jo\ lah knơm tâm nu\ih ji, tâm trong rchăng n’gang ji, do\ng dak si n’hanh tâm rgop ue\h đah nai dak si.

            Ôp: Ơi nai dak si, gay rchăng n’gang nău ji aơ, he ân geh ăp rchăng n’gang m’hâm mêh ?

          Nai dak si Kim Mỹ: Nău ji aơ mô di yor kaman ma yor khuch bah ntu\k ntô gu\ âm ta aơ lah nsuk m’hu\l, n’hôl [ô ntu\k n’hâm sial n’hanh yor su hât. Gay rchăng n’gang ji, ngăn lah, đah ăp nu\ih su hât, nklăp rlău 20 nklon du nar ri an n’hu\ch, n’hu\ch mbrơi mbrơi n’hanh ntlơi lah ueh ngăn. Tal 2, ăp nu\ih pah kan tâm ntu\k ntô âk nsuk m’hu\l kơt su sah ônh ri geh trong nking n’gang pah kan ue\h gay njrăng dêr kop ji pah kan. Tal 3, n’hao ngăch săk soan đah ndơ ngêt sa ue\h, nău rêh kloh ue\h.

            Đah nu\ih le\ geh ji ân n’hao ngêt sa to\ng ăp ndơ kah. Lah dôl su hât ri ntlơi dil. Mô dơi mâp đah nsuk m’hu\l ta ăp ntu\k. {a [ơ khăm ji n’hanh chuh ăp ntil vaccin rchăng n’gang nuh srê. Yor nău ji nuh srê [ư n’hu\ch soan rcho\l nău ji, [ư an kaman geh khuch dơi hun hao n’hanh kơt ne\ ăp rơh chăt kol ngăch lo\ hao.

            Ôp: Dăn lah ue\h nai dak si !

          Nu\ih nchih rblang: Y Sưng Phê Ja