Geh du nau du\t n’hâm rvê lah ndrel đah ăp nau ji ma kon se hăn nti nơih ntưp ri âk ngăn lah nuh lơh, ji măt, rtoh luh, jâng ty mbung…ri ăp nau ji bah kon se hăn nti vay geh đo\ng lah nho măt, kue nting kuih, nchuăt mô ueh nau mi\n ko\ dôl lah nau nkri đah kon se.

N’hanh ngoai tâm ăp nau ji vay mâp ma nar lơn geh âk n’hanh jêng nau rvê ngăn bah aka nu\ih me mbơ\ kon se nê lah nho măt tâm kon se. Ti\ng ăp nu\ih blau mpeh khoa mắt ri nau ji [ư ngo măt a[aơ dôl ma âk đo\ng tâm dak he.

Nkô| nau tơm bah nho măt rnôk nti ê geh năl ngăn, yơn ti\ng nau mi\n rvê, bu saơ ăp nau kan gay u\ch  ngăn geh  tât măt tâm rnôk jo\ jong, kơt: Uănh play săm [ut kon jê|, răk săm [u\t, uănh tâm máy vi tính ma mô to\ng ang geh tât nau nho măt đo\ng.

Ăp nu\ih me mbơ\ kon se gay nkah lah êng ăp nau tât yor rêng tă bah me tât kon, kơt kon se mhe deh ma nau8 jâk tâm dâng 2,5kg, kon se deh mô to\ng khay ri nau kon se bi\ch mô to\ng mô lah đê| bi\ch, kon se uănh ti vi dăch ir nơih ngăn nho măt.

Ăp nu\ih me mbơ\ kon se gay nkah njrăng ngăn tam rnôk kon se ntơm 7-9 năm n’hanh ntơm 12-14 năm, tâm rnôk aơ lah kon se bi\ch mô âk, mô lah mô to\ng mông gay ma bich yor me mbơ\ đă kon nti âk ir ri nơih ngăn nho măt. Lah kơy ăp nar kon se uănh ti vi âk lơn 2mông, đah nau [ah ntơm măt tât ti vi tâm dâng 3 met mra [ư măt nơih nho đo\ng.

Kơt ri, ngăn lah geh du nau ôp ma ăp nu\ih mbơ\, me dôl ma rvê ngăn lah: Mhâm [ư gay kon nơm mô geh nho măt?

Ti\ng ăp nu\ih kan tâm nau kan aơ, ngoai tâm âk nau ueh ngăn lah gay kon nơm mô geh nho măt lah gay sâm đăp măpn to\ng ang ueh ngăn rnôk kon nti. Nau gay nkah lah n’ăp ma ang chrat ir mô lah ang mô ngăn ko\ [ư rgănh măt, gay der. Mô ân kon se răk săm [u\t, nchih play săm [u\t tâm jo\ mông. Ko\ mô ân kon se uănh ti vi 2-3mông n’hanh gay uănh nau [ah bah săm [u\t n’hanh play săm [u\t bah kon se.

Nau tâm [ah ueh ngăn lah ntơm măt tât ndrôm săm [u\t, n’ha rđaih nchih nklăp ntơm 30-50cm. Nau gu\ răk săm [u\t bah kon se gu\ gay ueh. Rnôk nchih mô ân bôk kon se nkêng mô lah bi\ch gay ma uănh săm [u\t. Uănh ngăn tât nau ngêt sa bah kon se. Ân kon se sa âk ntil ndơ sa geh Protein n’hanh Vitamin. Rnôk nti\m nti âk gay uănh nkah ntop tay ndơ sa kah, n’hao nau nti thể thao, thể dục.

Kon se gay geh uănh khám măt đê| ngăn du năm du tơ\ gay đăp mpăn nau hun hao ueh bah măt. Lah he ntôn kon nơm nho măt, sâm ăhn khám măt ân kon nơm nkre, gay nau ji mô dơi hô tay. Rnôk ueh ngăn gay ma hăn khám măt ân kon se lah nar ntơm hăn nti. Tâm măt n’hanh măt mô ang mô geh saơ  năn ri mra [ư jêng chiah măt nkre lah lơi tât jo\, ngăn lah tâm rnôk dôl ma u\ch tât nau ang ngăn bah măt.

 ndrel đah ngo măt ro oh kon he dôl tâm nsrâng đah âk nău ji êng tâm ngih sam [u\t. Gay kônh wa n’hanh le\ băl mpôl geh nău uănh tong ăp lơn mpeh nău ji ta kon se nti sam [u\t kơt ăp trong ân kơl oh kon nking n’gang nău ji ueh tam, nu\ih rgum nchih nkô| nău way ntuh le\ geh rơh tâm nchră đah nai Nguyễn Hoá, Groi kruanh n’gâng kan nt^m nti n’gor Kon Tum mpeh nău aơ.

Ơi nai Nguyễn Hoá, nai dơi an g^t du trong le\ rngôch mpeh nău ji tâm ngih sam [u\t dôl nar lơ hao đah rơh rgo\ năp bah he ?

Nai dak si Nguyễn Hoá: “Aơ lah nău ma kon nu\ih du\t uănh n’hanh pơng way geh ta ăp ngih s[. Ăp nău ji tâm ngih sam [u\t geh du đêt nău ji kơt bah kơi aơ: Bôk năp lah nău ji ngo măt. Tal 2 lah nkoe gôr guih. Tal 3 lah nău ji sêk gâm. Jêh ne\ djơh nău m^n, brêt rgay, rmo\ng lăi.

- He dôl lah mpeh nău ji tâm ngih sam [u\t đah ăp kon se. yơn lah nkô| nău [ư ăp nău ji tâm ngih sam [u\t âk rnôk mô di bah tâm ngih sam [u\t ? phâm nău rgop bah nai ?

Nai dak si Nguyễn Hoá: Âk nkô| nău bah pơng lah nău mpo\ng u\ch, nău u\ch bah me\ bơ\ kon ho\k du\t têh. Jêng lah nău u\ch oh kon nơm nti g^t blău, jêh ne\ geh nău aơ geh nău ri ma mô uănh tât nău gu\ âm, n’hâm soan bah ăp oh. Nt^t nsa nti ta ngih sam [u\t, jêh nti ntop tay, rlu nti…. Mô lah [ư nti tâm rnăk wâl mô tâm di, mô khoa học jêng geh nău o\k r’ah đah thần kinh. N’hanh bah o\k r’ah ne\ jêng tât nău ji kuăl lah djơh mpeh nău m^n. jêng mpeh bah ngih sam [u\t an phâm [ư tâm nchră n’hanh tâm ôp an me\ bơ\ gay me\ bơ\ geh trong [ư gu\ âm ta ngih kơl an ăp oh.

- N’gâng kan nt^m nti n’gor Kon Tum le\ phâm [ư gay nking n’gang nău ji tâm ngih sam [u\t an ăp oh ?

 Nai dak si Nguyễn Hoá: Ăp năm t^ng tâm nău nt^m rđau bah n’gâng kan nt^m nti tâm rgop đah n’gâng kan dak si, n’gâng kan nt^m nti tâm rgop đah n’gâng kan dak si gưl n’gor hăn uănh g^t nu nău t^ng tâm ne\ nt^m rđau ăp n’gâng kan nt^m nti gưl n’gor n’hao ăp trong gay đêt lơn mpeh ăp nău ji geh tât. Tâm năm tât n’gâng kan nt^m nti gưl n’gor le\ geh ndâk njêng trong đo\ng. Bôk năp n’hao mpeh trong kan uănh n’ôi geh tât ăp nău ji tâm ngih sam [u\t. Tal 2 tay lah t^ng tâm ne\ le\ ndâk njêng trong nt^m an ăp ngih sam [u\t an uănh m^n âk lơn gay phâm [ư nta an ntu\k ntô mô geh ăp nkô| nău jêng tât ăp nău ji kơt ne\. Nt^t nsa kơt n’hưng mpan an dăp di bah n’gâng kan nt^m nti, pơng tâm di đah năm deh gay ăp oh gu\. Nt^m an ăp oh gu\ di song gay dêr ăp nau ji ne\. Mô lah kơt mpeh nău răk săk jăn ta ngih sam [u\t na nê| lah mpeh u\nh ang an đăp mpăn gay lơi ir geh mpeh nău ji ngo măt. Nău ji rmo\ng săk n’gâng kan nt^m nti nt^m rđau ăp ngih sam [u\t mbra pah kan đah me\ bơ\ kon se ngăn lah ăp oh dơi hao rmo\ng gay mbơh an me\ bơ\ gay geh trong [ư nău gu\ âm ngêt sa mkra di an ăp oh n’hu\ch oi rmo\ng. rlơ\ tay brêt rgăy kơt ne\ đo\ng an geh me\ bơ\ mât uănh.

- Nai geh nău nt^m đah me\ bơ\ n’hanh ăp kon se kon ho\k le\ geh ăp nău ji tâm ngih sam [u\t đo\ng ?

Nai dak si Nguyễn Hoá: “Lor lah t^ng tâm ăp nău ji gay t^ng tâm ne\ ăp ngih sam [u\t kơt me\ bơ\ an g^t. Nău ji ne\ nkô| nău phâm [ư ? phâm geh ding âk rnoh jru ? T^ng tâm ne\ geh trong gay nking n’gang. Kơt lah a[aơ đah nău ji ngo măt kơt lah pơng êng đah ăp nău ji êng. Bôk năp lah hăn uănh măt bah ăp oh phâm [ư n’hanh geh ngo ta ding rnoh ? t^ng tâm rnoh ne\ an geh nău dơi mât njrăng. Na nê| ta aơ lah bil măt. Bil măt ne\ an ve\ tâm di đah rnoh jru ngo măt ăp oh dôl geh ngo măt. Lah mô kơt lah ăp oh dôl ta rnoh ngo hô mô ntru\p bil măt ri pơng mbra jêng tât jru lơn. Yor na nê| măt uănh luh du\t âk pơng mbra hao ngo hô lơn. Jêng gâp u\ch t^ng tâm ăp nău ji ma me\ bơ\ kon ho\k n’hanh ngih sam [u\t phâm [ư geh trong mkra na nê|.

Dăn lah ueh nai đah nău tâm nchră aơ !.

Ơi kônh wa n’hanh le\ băl mpôl ! Du năm nti mhe le\ tât, mpo\ng ăp nău wât rbăng ueh aơ mbra kơl an ăp ngih sam [u\t, nu\ih [ư me\ bơ\ n’hanh săk ăp oh kon ho\k rchăng n’gang nău ji tâm ngih sam [u\t du trong ueh tam.