VOV4.M'nông - Chrach nju\ng hôm kuăl lah nău ji chrach nju\ng dôl lah nău jêr bah âk ngăn ta Việt Nam. Nău ji geh [ư âk nău rgâl ta ăp ndơ tâm săk, âk ngăn lah ta play nuih, nkri tât nău rêh bah kon nu\ih. 3 nkô| nău khlay tâm nău săm ji chrach njung lah dak si ngêt, ndơ sông sa n’hanh tiăr nti săk soan. Tâm ne\, ngêt sa tâm di dơi uănh lah trong mkra khlay kơl nu\ih ji uănh nđôi ue\h s^k mham, rêh ngăch dăng, rêh jông.

Chrach nju\ng lah nău ji jêr bah yor mô ue\h rgâl s^k tâm mham. Nkô| nău yor djuôr glo, mô hôm dơi nkra njêng mô lah nkra njêng mô to\ng insulin, ntil hoóc môn kơl tâm ban rnoh s^k mham, jêng tât nău s^k tâm mham hao âk. Tât du rnoh s^k mbra luh tâm dak cho, [ư jêng ji chrach nju\ng. Nău ji way mâp ta ăp nu\ih rlău 45 năm dêh, nu\ih rmo\ng, lăi; rnăk wâl geh u, che ntưp chrach nju\ng; nu\ih way ngêt ndrănh bia, ju\p hât..

Năm 2017, ngih dak si n’gor Dak Lak săm an rlău 500 nu\ih ji chrach nju\ng. T^ng nai dak si, bôl aơ lah nău ji âk yơn le\ rngôch ăp nu\ih ji saơ ji ta lvang mbrơi. Yor mô g^t, nu\ih ji mô geh ndơ ngêt sa tâm di jêng ji lơ hô mbăn.

Chrach nju\ng dôl lah nău ji âk ta Việt Nam n’hanh a[aơ y học mô geh trong săm bah nkre. Yor nê, nu\ih ji an geh du nău rêh ue\h lăng, khoa học gay dêr rgâl nău ji. Tâm ne\, an uănh lơn tât nău nkah, ngêt sa tâm di mbra kơl đăp mpăn trong mham. Nău ngêt sa tâm di mbra n’hu\ch nău do\ng dak si.

Wa Trần Thị Dung (47 năm deh) ta nkuăl Dak Mil, n’gor Dak Nông, ntưp ji chrach nju\ng tuýp 2 le\ rlău 4 năm aơ. Wa saơ ji ta lvang mbrơi rnôk săk le\ ntoh ăp nău mbăn kơt [a [ơ ji o\k, wa\r măt, sa âk, ngêt dak âk n’hanh cho âk. Yơn knơm dơi săm di trong, ntop đah nău t^ng săm di, ăp năm bah năp, wa Dung dơi mât rnoh s^k mham đăp mpăn. Wa Trần Thị Dung nkoch:

Tâm rnôk săm ji, nai dak si nt^nh gâp du\t na nê| mpeh trong ngêt sa, tiăr nti săk soan. Ăp ndơ sa an sa kơt biăp, play. Ăp ndơ mô dơi sa kơt dak nju\ng, ndơ sa âk s^k, âk ngi, ăp ndơ lăi kơt nge mpa rong, klơm nuih. Mô ngêt ndrănh bia, cà phê…

Wa Bùi Việt Đờn (62 năm deh) ta nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak, rêh ndrel đah nău ji chrach nju\ng tuýp 2 bơi 18 năm aơ. Wa Đờn an g^t bah rnôk geh ji wa g^t mât êng săk soan nơm, lơn lah geh ndơ ngêt sa khoa học jêng săk soan mơ dơi ngăch dăng tât a[aơ.

Rnôk săm ji, gâp [ư t^ng vêr ndơ ngêt sa, ngêt dak si t^ng nău nt^nh bah nai dak si. Lor rnôk sa, gâp way sa biăp an hơm lor, jêh ne\ sa piăng. Rnôk b^ch săm ta ngih dak si ri knu\ng sa du nar du tơ\, ma du\t âk lah sa biăp âk, đêt piăng.

Tâm ngêt sa, nu\ih ji chrach nju\ng an uănh tât 2 rnoh ngăch [ư hao s^k mham bah ndơ sa (rnoh GI) n’hanh hàm lượng s^k geh tâm ndơ sa (rnoh GL). T^ng ne\, rnoh GI ue\h ngăn lah bah 0-55, rnoh GL đêt lơn 10. Tâm ban đah rnoh aơ geh ăp ntil ndơ sa kơt: bum pru\m, cà rốt rih, nkao cải xanh, bắp cải (gâm s^n), ăp ntil tuh, sêt, biăp bina…, ăp ntil play kơt play bung, táo, lê, dâu tây, cam…, ndơ ngêt kơt dak tuh nành, dak ép blân srat… lơn lah, nu\ih ji an sa ka rgâl an ăp ntil poăch.

Yơn lah, nu\ih ji chrach nju\ng mô vêr rlău ir, yor kơt ne\ săk he mbra mô to\ng ndơ kah, khuch tât săk soan n’hanh nău dơi pah kan. Ăp nai dak si nt^m đă nu\ih ji an do\ng le\ rngôch ăp ndơ sa kơt nu\ih mô kop ji yơn do\ng sa đêt, an tâm pă đêt âk tơ\ sa tâm nar gay dêr s^k tâm m’ham hao âk jêh ăp tơ\ sa hơm./.

Nu\ih nchih rblang: Y Sưng Phê Ja

Ngêt sa ân tâm di lah ngoai tâm ăp nau khlay kơl an đăp măpn n’hâm soan. Đah nu\ih ji chrach nju\ng ri nau aơ lơn ma khlay. Yơn lah, mô đê| nu\ih ê gi\t kloh mô lah mô njrăng đah nau aơ, [ư ân rnoh si\k tâm mham lơn ma prêh. Nai dak si Nay Thị Thuý, khoa Nội tổng quát, Ngih dak si đa khoa n’gor Dak Lak nkah njrăng tâm nau ngêt sa đah nu\ih ji chrach nju\ng, kơl n’huch nau ji tâm nau ji.

PV: Ơi nai dak si Nay Thị Thuý, nau dak si mbơh ân gi\t tâm nau ngêt sa ri nu\ih ji chrach nju\ng moh nau gay nkah?

Nai dak si Nay Thị Thuý: Đah nu\ih ji chrach nju\ng, nai dak si mô geh nkah nu\ih ji moh ntil ndơ nơm sa ma gay sa ân tâm di, tâm ban đah ăp ntil ndơ sa kơt rnih, chất đạm, ndơ lay săk, dak toh, byăp, play. Đah ntil rnih ri gay sa phe ônh, ăp ntil ndơ sa kơt mbo, ăp ntil tuh. Đah ntil ndơ sa êng kơt lah puăch nglay, tăp, mô geh ndơ lay, mô geh Cholesterol. Đah ntil ndơ sa lay ri gay do\ng dak ngi rnga, ăp ntil dak ngi nkra tă bah grăp tuh. Nu\ih ji gay ngêt dak toh mô geh si\t, mô geh lay. Hôm play ri gay sa ăp ntil play mô geh nju\ng.

Nu\ih ji chrach nju\ng mô dơi sa ndơ nju\ng kơt bánh, kẹo, biar, ndrăng, ngăn lah ndơ chưn mô lah bu gâm lor.

PV: Hơi nai dak si, geh âk nu\ih bu vêr sa âk ntil ndơ ngăn, lah vêr hô ir ri moh nau tât ih nai dak si?

Nai dak si Nay Thị Thuý: Ntơm nơh, nu\ih ji chrach nju\ng vay mô geh nau vêr sa yor ri ma khân păng geh ăp nau tât kơt lah: Tal bôk năp lah jur trong mham, yor ngêt sa ân nu\ih ji lah kơl n’huch trong mham. Tal bar lah mra brêt rgay. Tal 3 lah mô ueh tâm glo nting ndrel geh du đê| nau ji kơt nuh lơh, ji klơm soh.

Lah nu\ih ji geh jur ir trong mham ri khuch ngăn. Geh nu\ih khuch tât săk rêh ngăn lah nu\ih aka năm, nau ngêt sa mô đăp mpăn. Ndri nai dak si mbơh ân nu\ih ji gi\tmơm ăp nau tât bah trong mham kơt lah luh dak rhar, ji kăt tâm săk, lêt rngănh, rnôk nê nơm sâm kơl êng săk nơm kơt mu\m du mlâm kẹo mô lah ndư nju\ng. Lah saơ nau tât kơt lêt ềng, kn’hăk ri gay leo nkre tâm ngih dak si.

PV: Hơi nai dak si, nu\ih ji chrach nju\ng moh nau [ư gay năl ntil ndơ sa ân tâm di?

Nai dak si Nay Thị Thuý: Geh du nau ma nu\ih ji chrach nju\ng nơih [ư ma phung hên vay mbơh ân khân păng, nê lah mpang ty. Nkô| nau aơ kơl an rnoh ndơ sa tâm du tơ\ sa. Kơt lah, ndơ sa geh piăng, [ung, por, su\p ri gay sa tâm ban du mbăt ty. Hôm ndơ sa kơt ka, puăch, tăp ri do\ng ma mpang ty, ndơ mbâl tâm ban du mpang ty. Ndơ lay ri sa nklăp du nglau ty me, tâm ban 5gr mô lah du n’hi cà phê dak ngi. Hôm byăp ri lơn âk lơn ueh. Nau ngêt sa ti\ng nau aơ ri ueh ndrel nơih [ư.

PV: Ơ, dăn lah ueh nai dak si.