VOV4.M’nông: Ji ndru\ng sa sêk (eng sa) lah nau ji vay mâp ta kon se, ngăn lah rnôk mhe chăt sêk ndrel ntơm ru\ng sêk, ntơn rnôk 6-12 năm. Eng sa sêk lah ji hôm ri n’hâm gi\nh sa bah kon se mô dăng, ntơm bah nê khuch tât nau hun hao bah săk jăn ndrel nau blau nti. Ngăn lah ta rnôk kon se dôl mhe chăt sêk, eng sa sêk ndrel rôk sêk ơm mra [ư roh trong chăt sêk tât ranh săk, [ư sêk chăt mô tâm ban. Yor ri, nau kan chăm sêk, mbung ân kon se ueh, der nau eng sa, mô êng đăp mpăn n’hâm soan ân kon se ma hôm đăp mpăn nau ueh uănh tâm muh măt kon se đo\ng.

Kon bu nu\uih geh bar tơ chăt sêk nê lah sêk chăt rnôk hôm kon se ndrel chăt sêk ân tât ranh săk. Sêk aơ mra ru\ng êng rnôk kon se ntơm năm tal 5 tât 12 năm ndrel mra geh rgâl sêk tât ranh săk. Sêk tât ranh săk geh 32 mlâm. Sêk kơt aơ mra rêh ndrel ma kon nu\ih tât ranh, knung roh lah nơm [ư chah sêk, roh êng mô lah rgâl ma sêk êng.

Ko\ kơt ndơ êng tâm săk, sêk bah kon nu\ih geh âk nau ji, ngăn lah eng sa. Aơ lah nau ma kman lơh khuch [ư khuch klơ măt sêk mô lah tâm trôm sêk. Kon se lah nu\ih nơih geh eng sa sêk ngăn, yor kon se ê geh nau blau mât chăm êng mbung mô lah măt ân sêk tâm di trong. Êp nê, âk nu\ih me mbơ\ kon se ê geh uănh njrăng ngăn tât nau ueh jêng sêk bah kon nơm, [ư sêk nơih geh eng sa. Yuh Nguyễn Thị Thuý Ngân ta nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột, nkoch:

‘Kon gâp geh eng sa sêk rnôk 3 năm, Nkô| lah yor păng sa sa ndơ nju\ng ndrel keo ndrel rnôk nê ri gâp ko\ ê geh uănh njrăng ngăn nau ueh, kloh mbung sêk ân kon nơm ôh. Rnôk kon se gâp lah ma gapa păng ji sêk ri rnôk nê mư gâp uănh njrăng lơi”.

Ti\ng nai dak si Trần Văn Thông, Groi Kruanh khoa Y học lâm sàng, Ngih săm [u\t Cao đẳng y tế Dak Lak, kon se mra geh eng sa sêk ơm ngăn, ntơm rnôk hôm sêk mhe . Ngăn lah, rnôk rgâl sêk ân tât rnôk geh mhe, ntơm 6-12 năm ri rnoh kon se geh eng sa sêk hao tât 90%.

Eng sa sêk geh âk nkô|. Tâm nê geh 3 nkô| tơm ngăn lah. Tal bôk năp lah mpeh sêk, ndrop sêk ndrel jâng sêk mô dăng. Tal bar lah yor kman. Jêh lôch ngêt sa, lah mô tho sêk ri kman tâm ndơ sa mra krêp tâm sêk, [ư eng sa. Tal pe lah yor ndơ sa, ngăn lah ndơ sa lah rnih ndrel ndơ sa geh nju\ng, Nai dak si Trần Văn Thông ân git:

‘Mpeh nkô| nau tal bôk năp lah sêk, kơt lah sêk nâp đo\ng lah mô, mra lah tâm rnôk me bu\n ma kon ri me mô geh mât chăm ndơ ngêt sa ân ueh, sa ndơ ân do\ng can xi ndrel ăp ndơ kah lay êng mra nơih [ư jâng sêk tâm kon se mô dăng. Ndơ sa lah nkô| bôk năp lơh khuch eng sa, ngăn lah đah kon se vay sa bánh, kẹo ndrel ăp ndơ sa geh nju\ng si\k”.

 Eng sa sêk geh bar ntil nê lah klơ măt sêk ndrel trôm sêk. Đah ntil sa klơ măt sêk ri kon se ê geh saơ ji yơn lah uănh ma măt ri saơ klơ măt sêk geh mau ôch mô lah nglang ngo. Aơ lah nau ntơm geh eng sa. Rnôk aơ lah mô mât chăm esk ân ueh ri mra jêng rơh tal bar lah eng sa tâm trôm. Kon se mra saơ ji sêk rnôk gi\nh ndơ ndrel kel sêk rnôk sa ndơ sa srat, duh mô lah n’ik ir.

Đah sêk ji ê hô, nau săm ngăn ndrel geh tam lah nsêt trôm sêk (hôm ndơ lah hàn sêk). Nau [ư nsêt lơi ăp trôm klơ măt sêk, rdâng mô ân geh eng sa jru

Eng sa sêk tâm rnôk sêk ê tơh mhe tâm kon se mô êng [ư nau ngêt sa bah kon se geh nau khuch ma nau jru lơn ri gay hăn rôk lơi sêk, nau njêng bah sêk tât ranh săk mra mô nơih. A[aơ, âk me mbơ\ kon se mi\n lah sêk nse bah kon se ri jêh aơ mra tơh sêk êng yor ri ma mô chăm sêk an kon nơm tâm rnôk aơ. Nau mi\n nê lah mô tâm di. Tâm rnôk sêk mhe tâm mbung, lưnh sêk mra hun hao jêng nting tâm ban tâm ăp jâng sêk. Rnôk sêk ntơm chăt, jâng sêk ơm mra roh, mpơl ngăn lah n’gơ sêk ndrel geh rôk lơi. Ta ntu\k nê, sêk mhe mra chăt ndơn tât ranh săk.

Sêk mhe lah geh eng sa hô ri dơi rôk ơm, tâm rnôk sêk chăt rgâl tât ranh ri ê hi\ chăt, nau nê mra [ư ân sêk chăt mhe mô tâm ban mô lah geh chăt tama ndop, mô ueh măt uanưh. Yor ri, u\ch kon se geh sêk ân ueh, jăp, me mbơ\ gay mât chăm ân ueh mbung ân kon se ntơm nrôk mhe chăt sêk, n’huch mô ân ndơ sa geh âk si\k. Ngăn lah gay nti\m kon se nau blau tho sêk bah ơm, mât ndrel [ư ti\ng nau mơng ăp nar jêh rnôk lôch sông sa.

           Mât uănh sêk mbung ueh an kon se lah ngoay tâm âk trong kơl kon se sa kah, ngăch dăng, hun hao tâm di đah săk n’hanh nuih n’hâm. Gay g^t mât njrăng sêk mbung di trong, rchăng n’gang ji sêk mbung. Nu\ih nchih nkô| way nkoch ôp nai dak si Trần Văn Thông, Groi Kruanh khoa Y học lâm sàng, Ngih sam [u\t Cao đẳng Y tế Dak Lak, jă kônh wa n’hanh băl mpôl gu\ djăt.

Ôp: Ơi nai dak si ! ndơ lơh ndơ sa geh s^k lo\ dơ [ư ndru\ng sa sêk mêh ?

Nai dak si Thông: Tâm mbung mô lah trong n’hâm lah nsum geh nkân du đêt kaman, tâm ne\ geh ntil kaman [ư ndru\ng sa sêk âk ngăn, geh săk moh Streptococcuss mutans. Ntil kaman aơ du\t dơh jêng ndrui, lơn lah rnôk mâp đah ndơ sa geh s^k, pơng mbra jêng axit lơh n’hanh phah ndrui sêk. Đê| đo\ng ta kon se, ngăn lah lvang sêk nse, ndrui sêk hôm e rbân jêng geh ndru\ng sa sêk du\t âk.

Ôp: Geh n’ăp kon se ta lvang sêk nse mô lah tât ranh rgâl sêk geh ndru\ng sa sêk đo\ng ?

Nai dak si Thông: Mô di le\ rngôch kon se ta lvang sêk nse geh ndru\ng sa sêk da dê. Lah rnăk wâl, me bơ\ wât mât uănh sêk mbung ueh an kon ri sêk nse hun hao đo\ng tât rnôk nâp jâng sêk nkre re ri sêk nse mbra lêk êng n’hanh ru\ng. Rlơ\ tay, lah mât uănh sêk mbung mô ueh ri mbra ndru\ng sa sêk. Sêk nse kơt sêk hon nkre re, pơ\ng geh glo, geh nke jêng rnôk geh ndru\ng sa sêk ri du\t ji, khuch tât n’hâm soan sa njoă, lơn lah khuch tât trong proch n’hanh rnôk hon sêk bah kơi.

Ôp: Ơi nai dak si ! tho sêk lah du trong tam gay n’hu\ch đêt ngăn geh ndru\ng sa sêk. Yơn nău tho sêk đah kon se mô geh dơh. Ndr^ geh trong gay kơl ăp me bơ\ [ư nău aơ dơh lơn đo\ng ?

Nai dak si Thông: Ta lvang sêk nse, du\t âk kon se [ư t^ng bah he. Me bơ\ an [ư an răm rnôk tho sêk an kon se. a[aơ ta ntu\k tăch geh âk ntil [rô|i ueh mô lah brô|i máy. {rô|i tho sêk mắy geh do\ng đah pil, [rô|i ndăch r^ng, [ư an kon se u\ch. Ndr^ jêng me bơ\ an nsrôih rwa\t an kon du đêt, rwa\t [rô|i ueh mô lah [rô|i máy an kon. Lơn lah ntil kem tho sêk. Me bơ\ njrăng lah geh ntil kem an êng kon se. Way ăp ndơ aơ mô hăng, rnôk tho sêk ăp mon saơ [ô kah, nju\ng ri mbra u\ch lơn, hôm so\k kem nu\ih têh an do\ng ri ăp mon mô u\ch tho sêk yor hăng.

Ôp: Gay njrăng dêr ji ndru\ng sa sêk an kon se, ăp me bơ\ ân njrăng moh ntil nău ơi nai dak si ?

Nai dak si Thông: Trong dơh ngăn lah uănh nđôi tâm rnôk sa bah ăp mon, lơn lah geh s^k, ndơ sa nju\ng, dak nju\ng geh ga… Ăp ntil ndơ sa aơ an n’hu\ch đêt ndơ sa lêng lang. Tal 2, u\ch geh ueh nâp sêk ri bah ntơm me  bu\n an sa ăp ntil vi lượng kơt kơt canxi, flour… ăp chất dơi kơl jâng êng bah kon se bah kơi hun hao ueh. Nău tay lah an uănh but ăp rơh bah 3-6 khay du tơ\. Kon se way ri 3 khay hăn uănh but du tơ\ lah ueh ngăn. Ăp rnôk kơt ne\ mbra ơm saơ ndru\ng sa sêk, sêk djơh gay geh trong mkra dâl bah ntơm. Du nău tay lah me bơ\ an njrăng tât nău tho sêk an ăp mon. 90% ăp mon tho sêk mô di. Tâm ngêt sông, me bơ\ an săch ndơ sa geh âk canxi, nău aơ nkre kơl hun hao săk  nkre kơl hun hao sêk.

Ôp: Dăn lah ueh nai dak si !

            Nu\ih răk rblang: H' Thi Rya