Tĭng Rmôt kan dak si lam ntŭr neh, rơh năm bah 45-59 năm dơi uănh lah nuĭh bu sâng; bah 65-74 năm lah nŭh ranh; bah 75-90 năm lah nuĭh bu ranh; n’hanh rlău 90 năm dơi kuăl lah nuĭh ranh rêh jŏ. Nău tâm pă ăp rmôt aơ geh nkô̆ nău khlay tâm ndâk njêng trong nchrăp mât chăm săk soan tâm di, yor nău ŭch mpeh ndơ sa kah, mpât n’gơ, nău mĭn n’hanh dak si bah ăp rmôt năm lah êng êng.

Nuĭh âk năm deh way mât đah âk nău ji klach kơt hao huyết áp, chrach njŭng, play nuih, nting, rpăk nting, bôk rngok mô hăr... Nău khlay bôk năp lah anbut uănh săk soan ăp khay gay saơ ăp nău ji aơ, săm ngăch, rhăt jăp, di trong ma nai dak si đă, dêr rgâl klach. Wa Cao Xuân Hòa (75 năm deh, gŭ phường Buôn Ma Thuột, n’gor Dak Lak) geh ji chrach njŭng bah năm 2010 yơn săm mô đăp mpăn. Tât năm 2020, wa lŏ geh chôt ndal chah mham rngok, nho du đah săk mpeh kiău. Jêh âk năm njrăng rdâng đah ji, wa mư gĭt mô geh ndơ khlay lơn săk soan. Wa Cao Xuân Hòa nkoch:

Mpŏng ŭch bah nuĭh âk năm deh kơt mpôl hên lah dŭt âk săk soan gay hăn nsong, gŭ âm. Ji chrach njŭng gâp săm mô hŏ hŭch ri dăch aơ lŏ saơ geh hao huyết áp. Gay đăp mpăn săk soan, lor lah gâp ƀa ƀơ hăn ngih dak si gay ăp nai dak si uănh nđôi, săm an đăp mpăn n’hanh tĭng dak si gay ji mô mbăn tay.

Rnôk năm deh nar lơ âk, trong chŏl nău ji hŭch lơn, nuĭh âk năm deh dơh ntưp nău ji lơn, đê̆ đŏng ntưp âk nău ji du tơ̆. Lah mô dơi mât uănh di trong, khân pơng geh tâm nău djuôr săk, hŭch uĕh nău rêh n’hanh dơh mâp ăp nău rgâl klach. Rlơ tay, rnôk dơi uănh tât, mât rong tŏng ăp mpeh săk jăn n’ăp nuih n’hâm, nuĭh âk năm deh mô knŭng khân pơng rêh jŏ ma hôm dơi rêh răm m’ak, rêh ngăch dăng, dơi mât nuih n’hâm n’hanh saơ nơm hôm e geh khlay dah rnăk wâl n’hanh nsum mpôl. Wa Phạm Tiến Lập (ta phường Buôn Ma Thuột, n’gorr Dak Lak) an gĭt:

Rnôk rlău năm 70, gâp saơ săk soan hŭch dŭt âk, soan chŏl rdâng nău ji mô dăng. Ăp nău gŭ âm ăp nar kơt ngêt sa, bĭch âm rlơ̆ da dê, ăp nău ji săk nơm mĭn mô geh ntưp ndra geh. Dôl nâm ơm, ndra hăn but uănh ri saơ geh ji chrach njŭng n’hanh gout, bôl bah năp nĕ mô geh ntoh du ntil nău. Gâp mĭn kon bu nuĭh he kơt măt, rlău du rơh dŏng mbra tât rnôk rgănh, rbăk ntĭng tĭng nău way geh ơm. Yor nê, aƀaơ gâp uănh khlay hăn but uănh ăp khay, dơi mbơh ntĭm bah nai dak si mpeh dŏng dak si tĭng nău ntĭm bah nai dak si. Êng mât uănh săk jăn, bah băp tât aƀaơ ăp nar gâp hăn thể dục tŏng ăp hăn jâng mbrơi mbrơi.

Nău mât chăm săk soan an nuĭh âk năm mô knŭng lah nău kan lĕ đah nău rêh, mpơl nău gĭt wât đah kon sau, ma hôm lah du gưl khlay tâm nău hun hao nâp nâl bah kon nuĭh. Rnoh nuĭh dôl lơ ngăch ranh n’hanh nău ŭch mât uănh dak si an nuĭh âk năm deh nar lơ hao. Mât chăm săk soan an nuĭh âk năm deh đă du trong lĕ rngôch: bah nău uănh nđôi săk soan ăp khay, ndâk ƀư nău ngêt sa kah tâm di, mât nău rêh tâm di, tât nău ntop kơl nuih n’hâm, nta an khân pơng râng ăp nău ƀư nsum mpôl n’hanh rêh tâm du ntŭk ntô đăp mpăn. Nai dak si CKI Phạm Ngọc Liễu-Kruanh jrô kan Kế hoạch tổng hợp, Công nghệ thông tin-Ngih dak si Y học Cổ truyền n’gor Dak Lak, an gĭt:

Đah nuĭh âk năm, mât uănh săk soan lah lĕ đah nău kan nsum bah kon nuĭh n’hanh rnăk wâl. Nuĭh âk năm dŭt âk geh nău ji, ntoh lư kơt chrach njŭng, hao huyết áp, ji nting, chôt ndal tăch rse mham rngok, tĕk rngâl bôk rngok jêng he an uănh mât rong nuĭh âk năm deh nău ƀư dŭt khlay tâm nău rêh jêng, nuĭh âk năm deh geh âk nău blău ơm kơt lĕ rngôch ăp ntŭk, ndrâm, nău wât khlay n’hanh leo lor an ăp rơh kơn tĭng.

Rnôk nuĭh âk năm dơi mât chăm uĕh, khân pơng mô knŭng ngăch dăng ma hôm jêng ntŭk nsing nơm nuih n’hâm khlay an kon sau, lah nuĭh trêng nău blău ơm rêh, nău mĭn n’hanh nău khlay way ơm, rgop mât dăch dêh đah rơh kơn tâm rnăk wâl n’hanh nău rêh jêng kon nuĭh.

Nkah rnôk mât chăm n’hâm soan ân nŭih bu ranh

          Nŭih bu ranh nơih mâp âk nau tât mpeh n’hâm soan tâm rnôk săk ranh. Ăp nau rgâl mpeh play nuih, trong proch, nting, bĭch, bôk rngok...lah mô geh kơl an ndrel mât chăm ân tâm di, mra khuch tât nau rêh ndrel nuih n’hâm bah bu ranh. Ndri mhâm ƀư gay mât chăm n’hâm soan ân nŭih bu ranh ân tâm di? Tâm nau nkoch nar aơ, Nai dak si Chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu, Kruanh jrâu kan rgum nsum, Công nghệ thông tin-Ngih dak si Y học Cổ truyền n’gor Dak Lak, mbơh mpeh nau ngêt sa, nchiăr nti n’hâm soan, ndrel ăp nau nkah tâm nau mât chăm ân bu ranh.

          Dăn nai dak si mbơh rnôk mât chăm n’hâm soan ân bu ranh, moh nau nkah?

          Nai dak si Phạm Ngọc Liễu: Nŭih bu ranh âk năm geh nau ji mô mpơl, ăp nau ji mpơl ri lah păng ji, hôm mô mpơl ji ri mô saơ. Ndri ma, ăp nau ji kơt huyết áp prêh, chrach njŭng, ji trong nting, mô hôm nkah gĭt bôk rngok, krâl mham rngok, kol trong mham...nŭih bu ranh ân geh hăn khám ƀa ƀơ ndrel ngêt dak sitĭng nau đă bah nai dak si kŏ kơt lah geh nau ngêt sa ân tâm di. Ngăn lan, bu ranh dŏng âk ntil dak si ri ân geh săch dak si ân tâm di, der ngêt dak si geh nau khuch êng êng mô kâp geh lơh êng săk. Nkre lah, mô dơi ngêt ăp ntil dak si mô kloh tu tơm.

          Ndri nŭih bu ranh ân geh moh nau ngêt sa tâm di, ơi nai dak si?

          Nai dak si Phạm Ngọc Liễu: Mpeh nau ngêt sa đah nŭih bu ranh lah khlay ngăn. Nŭih bu ranh geh nau ji ri ân ngêt sa tâm di tĭng nau đă bah nai dak si, nchiăr nti săk ân ueh, nuih n’hâm ueh. Geh nau ngêt sa âk ntil, mô sa ngi, ngăn lah proch khŭng mpa rong. Tal bar, nŭih bu ranh ân sa ăp ntil grăp, sa du đê̆ vitamin tâm play, bum. Ngăn lah Vitamin tâm bum, byăp, play geh màu dnrih, dŏng vitamin C ndrel Vitamin E gay ma dăng châl ân ueh. Huch sa ndơ chiăt boh, huch ngêt ăp ntil ndrănh, ƀiêr, su hât. Êp nê, bu ranh ân n’hao nau ngêt sa tay ăp ntil dak toh ndôk mô njŭng, ngăn lah can-xi gay ma ntop ueh ân nting.

          Đah nau chiăr nti săk tâm bu ranh, nai dak si moh geh nau ntĭm?

          Nai dak si Phạm Ngọc Liễu: Nŭih bu ranh ân geh nau mpẩ săk nchiăr nti ân tâm di ma săk nơm. Nchiăr 30 mnĭt/nar mô lah 150 mnĭt/pơh ndrel nsing tâm nau ntĭm nti săk jăn tâm di ma nau ji, ndrel săk nŭih. Der mpât dăng khuch tât nau ji. Khlay ngăn lah tâm yan sial puh ji kăt ri ma ăp bu ranh ân geh uănh njrăng lor ma jur tă bah nsưng bĭch, ân geh mpât nchiar tâm sưng, nsoh ao răm rnôk luh bah dih ndrel dâk ân la lơn, mât ân săk jăn duh tâm di lor ma nchiăr săk. Ân geh mpât săk jăn, jâng ty lor ma luh bah dih ntĭm nti ăp nau ƀư êng.

          Nai dak si mra dơi mbơh nŭih bu ranh moh nau njrăng rnôk geh nau ji jâk?

          Nai dak si Phạm Ngọc Liễu: Bu ranh vay geh mâp âk nau ji. Ndri ma, nŭih bu ranh ân mro uănh tât sakư jăn nơm: ntơm nau ngêt sa ân tât nau nchiăr nti săk ndrel đăp mpăn geh bĭch. Ngăn lah, nŭih bu ranh ân geh hăn khám n’hâm soan ƀa ƀơ ndrel ƀư kơt tĭng ăp nau ntĭm nti bah ăp nai dak si ntơm bah ngêt dak si ndrel ngêt sa. Nkah njrăng bu ranh mô dơi dah ma ngêt sak si ma ân geh kơt tĭng nau mbơh đă săm bah nai dak si.

          Ơ lah ueh ma nai dak si.