Tĭng ntŭk kan dak si lam ntur neh (WHO) du năm geh nklăp 59 rbăn nŭih tâm lam ntur neh khĭt yor ji ndrăng, âk ngăn lah kon se tâm châu Á ndrel Châu Phi. Tâm Việt Nam, bol ma rnoh aơ huch yơn lah hôm geh tât ma rhiăng nŭih khĭt ăp năm, nkô̆ lah nŭih ƀon lan mô chuh njrăng ji ndrăng ân mpa rong ndrel nŭih geh so kăp, eo kuach, mô chuh vắc xin njrăng ji.

Tâm Dak Lak, tĭng nau mbơh bah Ntŭk kan nkân njrăng srê ji, ntơm bôk năm 2025 tât rnôk aơ, lam n’gor kơp dơn geh 7 nŭih khĭt yor ji ndrăng tâm ăp xã tâm Krông Ana, Mdrak, Ea Hleo, Cư M’gar ndrel nkuăl ƀon têh Buôn Ma Thuột ơm. Nau ngăn lah ăp nŭih ji aơ mô geh chuh vắc xin njrăng ji ndrăng jêh so kăp ndrel tât ngih dak si rnôk ma nau ji lĕ hô kơt lah klach ma dak, klach ma sial, lêt rgănh, mô hôm nkah gĭt. Nau khuch lah nŭih khĭt ngăch knŭng đê̆ mông mô lah đê̆ nar. Nau ngăn aơ ân saơ nau gĭt tât nau ji bah ƀon lan mpeh ji ndăng kŏ kơt lah nau khlay bah chuh vắc xin ê geh âk.

Bol ma hŏ bơi tât 3 khay kơp ntơm nar tâm ƀon nê geh kon se khĭt yor ji ndrăng, yơn tât rnôk aơ yuh T.M.L (tâm xã Hoà Phú, n’gor Dak Lak) ê bah nau yŭ. Tĭng yuh K, kon se khĭt lah kon se mleh, vay pâl ma mpa rong. Tâm khay 6 năm 2025, tâm ƀon geh ngăn kon so bu hăn lă lêng, jêh nê so nê kăp tâm ty đah ma kon se jê̆ nê. Yơn lah, jêh kăp, kon se nê mô geh leo ngih dak si gay ma chuh njrăng ji ndrăng. Rlau du khay, kon se nê duh hô, klach dak, klach sial, lêt rgănh. Bol ma geh leo ngih dak si săm yơn kon se nê khĭt jêh đê̆ nar năl ji. Yuh K nkoch:

Saơ yŭ n’ach ngăn. Yor mô njrăng ma kon se nê khĭt hêng. Ntơm bah nau rngot ngăn nê, mô êng rnăk vâl gâp ma lĕ ƀon lan ta aơ kŏ n’hao lơn tay nau chuh njrăng vắc xin rdâng ma ji ndrăng. Lah geh nŭih geh so mô lah eo kăp, bol ma knŭng sôt đê̆ kđôi, ăp nŭih bu kŏ leo hăn tât ngih dak si gay geh nau mbơh ndrel chuh vắc xin ân năn. Ăp rnăk rong so, eo kŏ ntơm geh nau leo mpa nơm rong hăn chuh njrăng, krŭng, mô lah ntrŭp mbung lah hăn luh bah dih bah geh nau khuch ma bu êng.

          Lap yor rnăk vâl mô geh nŭih geh so kăp kơt rnăk nô H.V.T (tâm phường Tân An, n’gor Dak Lak) hŏ saơ so rnăk păng geh so bu kăp ƀư jêng ndrăng, ƀư nô T rvê ndrel leo lĕ ma rnăk hăn chih yor klach geh kman. Tĭng nô T, khay 9 nơh rnăk păng saơ so bu tâm trong lăp kăp so ngih păng, jêh ri hăn nkre, jêh nê păng saơ spo păng lêt rgănh, lơi sa, nô hŏ krŭng so gay ma uănh ndrel mbơh ân Ngih dak si Thú y sŏk mham uănh năl. Jêh nê, so ngih nô geh ntưp ma ji njrăng. Bah nau mêt uănh, so bu kăp so ngih nô T mô di lah so tâm ntŭk nê ndrel jêh nê mô hôm saơ plŏ. Nô H.V.T mbơh:

          Rnôk gĭt lah so ngih hên geh ntưp ma ji ndrăng, gâp saơ klach ndrel rvê ngăn. Rnôk nê gâp knŭng mĭn, lah mô lap tâm rnôk nơm mât chăm so ma nơm geh ntưp ri nau tât khuch mô dơi gĭt lor ôh. Ndri ma, jêh rnôk geh nau năl uănh so, lĕ ma rnăk hên hăn tât ngih dak si gay geh chuh njrăng văc xin njrăng ji ndrăng. Rnơm geh mbơh rjăp, hên gĭt lah ji ndrăng nê khuch ngăn, yơn lah kŏ dơi geh rdâng lah nơm hăn chih vắc xin ân năn ndrel tâm di nau mbơh đă.

          Nau ngăn, âk nŭih ji geh so rnăk nơm rong kăp. Yơn lah, yor mô njrăng ntôn lah so nơm mô geh nau ji ndrăng ri ma mô geh hăn chuh. Nau tât jêh nê âk khay, mô lah âk năm ri mơ nŭih ji saơ ăp nau mpơl bah ji ndrăng. Rnôk aơ, nau leo săm ma dak si mô hôm geh tam. Nai dak si CKII Lê Phúc, Groi Giám đốc ntŭk kan Nkân njrăng srê ji n’gor Dak Lak, mbơh:

          Vắc xin lah nau kan ƀư khlay ngăn tâm nau njrăng, rdâng ma srê ji ndrăng rnôk aơ. Lah geh so ndrăng kăp ma mô chih vắc xin ri mra khĭt. Vắc xin tâm nau njrăng ji ndrăng geh moh lah gay si săm njrăng. Rnôk geh so kăp ma ê kloh năn so nê geh ndrăng đŏng lah mô ri ueh ngăn lah nơm hăn chuh njrăng ma vắc xin. Nsing tâm ntŭk kăp ndrel ntil so ma nai dak si mra geh nau mbơh chuh vắc xin mô lah nkre chuh vắc xin ndrel huyết thanh rdâng ji ndrăng, Knŭng geh chuh vắc xin ri mơ dơi geh njrăng khĭt ji ndrăng. Tĭng nau săm, vắc xin chuh ân tŏng, tŏng dĭng chuh lah 5 dĭng. Nau chuh tŏng 5 dŏng chih mra đăp mpăn nau rdâng ma ji ndrăng. Đah ma huyết thanh, nsing tâm nau khuch ndrel ntŭk sôt geh kăp, nai dak si mra chuh huyết tanh rdâng ji ndrăng.

          Nau ji ndrăng lah nau ji tâm ntưp khuch, rnôk aơ ê geh dak si săm bah. Yơn lah, nŭih ji mra dơi njrăng lah ƀon lan nơm gĭt, nchrăp chuh vắc xin tâm di rnôk so kăp, eo kuach, ndrel đăp mpăn chuh njrăng ân mpa rong. Chuh vắc xin mô knŭng mât ân săk nơm ma hôm kơl an nau rdâng ntưp bah kman ji ndrăng tâm ƀon lan, huch nau tât khuch khuch, nkre leo tât nau ueh văng sa, rêh jêng yor prăk chuh dêh lơn rđil ma prăk săm ndrel nau khuch yor nau ji lơh. Nau chuh vắc xin njrăng ji ndrăng mô knŭng lah nau kah mât săk jăn ma hôm lah nau kan ma nsum mpôl, rgop nau ƀư ueh nkô̆ ‘Việt Nam mô geh nŭih khĭt yor ji ndrăng tâm năm 2030.

Bah jŏ aơ âk nuĭh ƀon lan hôm e rwê mpeh uĕh tam vaccine ndrăng jêng mô hăn chuh njrăng n’gang rnôk geh mpa rong kăp. Yơn lah, đah công nghệ nkra njêng mhe aƀaơ, vaccine mô hôm âk nău khuch êng n’hanh aơ lah trong mkra uĕh ngăn gay njrăng ji ndrăng. Gay gĭt tay nău mbơh mpeh vaccine njrăng ji ndrăng aƀaơ n’hanh ăp nău tam pơng nsĭt tay, Nuĭh nchih nkô̆ way nkoch ôp nai dak si CKII Lê Phúc-Groi Giám đốc Ntŭk uănh nđôi kop ji n’gor Dak Lak.

- Dăn nai dak si an gĭt nkô̆ nău ƀư ji n’hanh rnôk ntưp ji ndrăng, nuĭh ji mbra geh ăp nău mpơl m’hâm mêh ?

Nai dak si Lê Phúc: Ji ndrăng lah nău ji yor kaman ndrănh lơh. Kaman ndrăng mô geh dak si săm tam. Lơn lah, rnôk kaman ndrăng rdôl lơh tâm trong thần kinh, glo nting gŭi n’hanh rngok ri mô geh dak si dơi săm n’hanh lĕ rngôch 100% khĭt. Rnôk geh so kăp, nuĭh ji mbra geh rlău 3 lvang. Lvang bôk năp lah lvang ndum ji, lvang aơ jŏ bah 1 tât 3 khay. Yor khay ndum ji jŏ jêng nuĭh ƀon lan thơ tha, mĭn nâm ơm yơn n’hêl na nê̆ tâm 7 nuĭh khĭt mhe rlău, geh 4/7 nuĭh geh khay ndum ji jŏ lĕ du năm, nuĭh ji n’hanh rnăk wâl mô kah gĭt so kăp jêng tât rnôk saơ ji. Lvang ndum ji mô mpơl jêng nuĭh ƀon lan dŭt thơ tha rnôk geh so kăp mô hăn chuh vaccine. Tal 2 lah lvang ntơm ji. Aơ lah lvang jŏ bah 1-4 nar, nuĭh ji mbra geh ăp nău saơ klach dak, klach sial n’hanh nteh. Lvang 3 lah saơ lĕ rngôch, rnôk aơ nuĭh ji dŭt mbăn, dơi geh nho lêt soan n’hâm, ntrŭt hao ntô rngok, lvang aơ geh 2 ntil, ntil janh geh 80% n’hanh ntil lêt geh 20%.

- Âk nuĭh hôm e klach hăn chuh vaccine jêh rnôk geh so kăp, eo koach yor klach khuch nău êng bah vaccine, nai dak si geh nău rgop đŏng mpeh nău aơ?

Nai dak si Lê Phúc: N’hêl na nê̆ yor nău thơ tha n’hanh klach khuch nău êng bah vaccine jêng âk nuĭh mô janh hăn chuh. Ta năp đaơ công nghệ nkra njeng vaccine ndrăng bah rngok đe hôm e geh rnoh đêt khuch tât thần kinh bah nuĭh. Yơn lah, aƀaơ, công nghệ nkra njêng vaccine ndrăng lĕ mhe, vaccine ndrăng dơi nkra njêng đah công nghệ tế bào Vero lah công nghệ trị dŭt uĕh jêng mô geh nău rlơn geh tât thần kinh. Lah geh ri knŭng lah khuch nău êng bah chuh vaccine kơt môr, ji, saơ ta ntŭk kơt duh hôm ăp nău khuch kơt nău mĭn bah nuĭh ƀon lan bah năp đaơ ƀư roh nău mĭn bôk rngok, khuch thần kinh lah mô hôm. Vaccine ơm lĕ mô hôm dŏng jêng nuĭh ƀon lan dơi đăp mpăn lĕ rngôch tâm nău chuh vaccine.

- Ơi nai dak si! bah meng nău chuh vaccine ri mkra ntŭk sôt rnôk geh so kăp, eo koach m’hâm geh uănh khlay nău aơ?

Nai dak si Lê Phúc: Mkra ntŭk sôt lah nău dŭt khlay tâm njrăng n’gang ndrăng. Rnôk geh so kăp, ntŭk sôt dŭt jêr yor nê an mkra ntŭk sôt di trong. An rao ntŭk sôt bah dâng mpoi dak kloh, dŏng mbli, gạc rao ta ntŭk sôt, njrăng mô ƀư rhuk tay ntŭk sôt âk yor mbra ƀư kaman ndrăng rêng âk. Bah meng dak kloh, dơi dŏng xa ƀu way dŏng gay rao kaman ntŭk sôt. Lah geh ri dơi mhing ăp chất rao kaman êng kơt cồn I ốt mô lah dak si rao kaman (Betadine). Lơn lah đah ntŭk sôt so kăp mô dơi put ntŭk sôt. Lah ntŭk sôt jêr ir an tât ngih dak si gay cán bộ nai dak si rao ntŭk sôt n’hanh ntĭm, mbơh tơih chuh vaccine tâm di.

- Gay njrăng n’gang ji ndrăng, nai dak si geh nău đă đah nuĭh ƀon lan?

Nai dak si Lê Phúc: Geh 3 nău đă khlay. Đah nuĭh ƀon lan rnôk geh so, eo kăp an nchrăp lor tât ngih dak si gay dơi mbơh ntĭm n’hanh chuh vaccine, huyết thanh njrăng ndrăng. Đah nsum mpôl an n’hao mât uănh mpôl so đah nsrŭt mbung, chuh njrăng n’gang an mpôl so, eo. Mpeh n’gâng kan ƀon lan an ntĭm rđău gay n’hao rnoh chuh njrăng n’gang tâm mpôl so, eo tâm ntŭk gŭ rêh n’hanh ntrôl dăng nkoch trêng an nuĭh ƀon lan gay nuĭh ƀon lan gĭt an tât ngih dak si chuh njrăng n’gang vaccine jêh rnôk geh so kăp, eo koach. Bah meng nĕ an geh trong rnal đah nuĭh ƀon lan mô ƀư tĭng uĕh nău mât uănh mpôl so.

          - Ơ dăn lah uĕh nai dak si!