Tĭng nău mbơh bah Ntŭk uănh nđôi kop ji (CDC) n’gor Dak Lak, bah bôk năm tât aƀaơ, n’gor Dak Lak saơ 445 nuĭh ntưp HIV mhe, n’hao dĭng lĕ nuĭh ntưp lam n’gor hao 3.451 nuĭh. Phường Buôn Ma Thuột lah ntŭk geh rnoh nuĭh ntưp HIV âk ngăn n’gor. Tĭng nai dak si Nguyễn Thị Vinh, Kruanh Khoa njrăng n’gang HIV/AIDS, CDC n’gor Dak Lak: ăp năm dăch aơ, nu nău ntưp HIV ta ntŭk lĕ geh nău rgâl rup gui, bah năp đaơ, HIV dŭt âk ntưp tă bah trong mham ri aƀaơ tă bah trong tâm bĭch tâm brê ndrel săk nuĭh druh ndăm hao ngăch, geh 1/3 tâm dĭng lĕ nuĭh ntưp mhe. Nai dak si Nguyễn Thị Vinh an gĭt:

Tâm 445 nuĭh ntưp HIV dơi saơ ntưp mhe ri geh 121 nuĭh lah tâm ban bu klô. Khân pơng ta rnoh năm deh dŭt mom bah 25 tât 49 năm deh. Khân pơng rêh đah nuĭh rŏng, tâm bĭch lêng lang jêng ntưp HIV. Ăp nuĭh aơ jêr gĭt tât gay nkoch trêng, rgŏ jă tât ngih dak si ƀư uănh năl mham an khân pơng dêr mô lah klach mưch rmot bah kon nuĭh.

Nău bah nô P. lah du nău ntĭt. Yor nsing nơm nuĭh rŏng jêng ăp rnôk tâm bĭch, nô P mô dŏng ăp trong njrăng dêr đăp mpăn. Tă aơ 4 năm, săk ntơm geh saơ jŭr ký mô gĭt kloh nkô̆ nău, ji kop mro jêng nô P hăn uănh năl n’hanh dơn geh ntưp đah HIV. Rnôk nĕ, nô P ndrăt đah nău mĭn, nuih n’hâm jŭr hô, klach mưch rmot kon nuĭh n’hanh gŭ nkhah êng săk nơm. Jêh nĕ, nô joi tât Khoa njrăng n’gang HIV/AIDS, CDC n’gor Dak Lak gay dơi mbơh ntĭm. Knơm nău ntrŭt đă, bah ăp nai dak si, nô P lĕ uĕh lơn, tâm rgop uĕh nău săm jêng aƀaơ săk soan lĕ đăp mpăn. Nô Pa nkoch:

Rnôk bah năp gâp geh tâm bĭch ndrel đah bu klô. Đêt năm bah kơi mô đăp mpăn jêng gâp hăn uănh năl ri saơ gâp ntưp HIV bah băl rŏng. Saơ ji tă aơ 4 năm gâp dŭt rwê, yơn rnôk tât Ngih dak si dơi ăp nai dak si mbơh ntĭm, but uănh ntop kơl dŭt n’hâm jêng ji bah gâp bah dŭt uĕh. Aƀaơ dôl săm tĭng trong ntĭm bah nai dak si. Mpơl saơ rnôk ntưp geh ntưp ji lah way kop, jŭr ký, nău mĭn rwê n’hanh klach. Yơn nai dak si ta aơ dŭt n’hâm, rblang n’hanh mbơh kloh trong ƀư geh tât ji kơt trong njrăng dêr, nking n’gang ji n’hanh trong săm jêng gâp saơ đăp mpăn lơn.

Tĭng nai dak si Vinh, ăp nuĭh ntưp HIV yor tâm bĭch đah bu klô nsum tât khoa njrăng n’gang HIV/AIDS, CDC n’gor Dak Lak săm lah rnoh đêt tâm rnoh dŭt âk nuĭh ntưp ta ntŭk gŭ rêh. Ntoh bah nău mưch rmot n’hanh kon nuĭh mô tĭng ƀư nău tâm bĭch đah nuĭh bu klô đah bu klô jêng nău tâm bĭch bah nuĭh bu klô đah bu klô way geh mpôn n’hanh kuel. Khân pơng mpôn jêng âk rnôk mô geh nău nchrăp lor rnôk tâm bĭch, ƀư an rdâng đah âk bih grăy tă bah trong mham tâm bĭch.

Âk nuĭh hôm an lah knŭng geh tâm bĭch tâm brê đah bu ur mư ntưp HIV, yơn lah ăp nuĭh way kan dak si an gĭt tâm bĭch tâm brê bu klô rnoh ntưp HIV hôm âk lơn tâm bĭch đah bu ur. Nuĭh tâm ban bu klô tâm bĭch tă trong sŭng ăch dơh tât chrek sŭng ăch, jêng sôt khap “ăp bôk mŭl” dơh an nău lăp bah HIV n’hanh dŭt âk nău ji êng, kơt: viêm gan B, C, giang mai, ji hoa liễu, sùi mào gà... Lơn lah, ăp nuĭh tâm ban bu klô đah bu klô way mô gŭ jŏ, khân pơng dŭt âk nuĭh bên, jêng knŭng du hê ntưp HIV ri mbra ngăch ntưp tât ăp nuĭh êng.

Aƀaơ, nău mưch rmot đah ăp nuĭh ntưp HIV lah nsum n’hanh n’hanh rmôt tâm bĭch tâm brê bu klô đah bu klô hôm e geh. Yor nê, âk bu klô tâm bĭch đah bu klô rêh mpôn săk, mô janh luh bah dih, mô janh gĭt tât đah nău rhŏ dak si gay uănh năl  HIV, ƀư jêr jŏt tâm nău saơ ơm. Rnôk HIV mô dơi saơ ơm, săm di, tŏng n’hanh ngăch ri kaman HIV mbra deh âk, săk soan nuĭh ji mbra djuôr hŭch ngăch.

Aƀaơ dak si kaman ARV dŏng gay săm nuĭh ji ntưp HIV geh 3 gưl tâm du grăp dak si jêng dơh rnôk nuĭh ji ngêt, nuĭh ji knŭng ngêt du nar du grăp tam du mông di ngăn n’hanh na nao lôch nău rêh ri săk soan nuĭh ji mbra uĕh lơn n’hanh pah kan nâp ơm. Yor rĭ, nău khlay ngăn lah du hê nuĭh an gĭt mât njrăng êng săk nơm, năp nti nsơm mô lah tât ăp ngih dak si gay mĭn joi nu nău mhe mpeh trong njrăng n’gang HIV.

Lơn lah ăp băl mom an ndâk ƀư nău rêh kloh uĕh, dêr ăp nău rmanh tih jêr nău rêh, tâm bĭch tâm brê đăp mpăn. Mpeh đah ngih dak si, gay n’hao săk rnglăy trong kan njrăng n’gang HIV/AIDS tâm druh ndăm aƀaơ ngăn lah rmôt nuĭh tâm bĭch tâm brê bu klô đah bu klô, Khoa njrăng n’gang HIV/AIDS ntrôl dăng trong kan nkoch trêng, mbơh ntĭm an nuĭh aơ; ntĭm khân pơng gĭt ơm ăp nău rhŏ dak si. Nsrôih mbơh ntĭm an ăp nuĭh tâm ban bu klô đah bu klô an mât tâm bĭch tâm brê đăp mpăn, dŏng bao cao su di trong gay njrăng ntưp HIV n’hanh ăp nău ji ntưp rêng tă trong tâm bĭch tâm brê rêh ndrel du săk đah băl nơm rŏng du hê dơm.

Nau khlay rnôk saơ, săm ntưp HIV ơm

          HIV lah du ntil kman lơh tât ndrel ƀư huch nau dăng bah săk jăn. Rnôk tât rnôk dăch dŭt, HIV mra jêng AIDS ndrel mra ƀư khĭt nŭih. Geh âk nkô̆ ƀư ntưp HIV, tâm nê geh nau tâm bĭch ndrăng bu klô. Gay dơi gĭt kloh nau ntưp HIV tâm rnôk tâm bĭch ndrăng bu klô, nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khoa njrăng rdâng HIV/AIDS, Ntŭk kan nkân njrăng srê ji n’gor Dak Lak mra geh ăp nau nkoch n’hêl.

          Ơi nai dak si, nau ntưp rêng HIV bah nau tâm bĭch ndrăng bu klô rnôk aơ mhâm êh?

          Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Nau tâm ntưp HIV yor tâm bĭch ndrăng bu klô tâm n’gor Dak Lak âk ngăn. Nŭih ji tât đah Khoa 10 nŭih ri geh 3 tât 4 nŭih tâm bĭch ndrăng bu klô. Nŭih ji tât ma ntŭk hên geh ăp nai dak si mbơh, săm ARV ơm. Ntơm bah tâm bĭch ndrăng bu klô, nau dak si mbơh ân lĕ bar hê tât ntŭk hên gay geh mbơh nau, xét nghiệm ân saơ ơm, năn săm gay đăp mpăn n’hâm soan, huch prăk săm ndrel bah ntưp ân bu êng. Âk lah mô saơ nau ntưp bah trong tâm bĭch. Rnôk săm ARV ri rnoh kman ytâm dâng nau mpơl saơ, rnôk aơ tâm bĭch mra bah ntưp lơn (bah oi yơn mô di lah mô ntưp). Rnôk tâm bĭch ri geh sôt, rhik, luh mham mra ntưp HIV. Lah geh ntưp HIV ri mô hôm geh tinh dịch tay ôh. Lah nsum tâm săk mô hôm. Mô lah oh bê me ân pi toh kŏ mô rvê đŏng.

          Nau ntưp HIV yor tâm bĭch ndrăng bu klô mhâm nai dak si?

Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Nau tâm bĭch ndrăng bu klô nơih ngăn ntưp HIV. Tâm bĭch ndrel ri ntưp HIV âk hôm, tâm nrôk ma ndrăng bu klô ri nơih geh sôt, hêk săk. Nau aơ mô êng ntưp HIV ma hôm âk nau ji êng, kơt: Viêm gan B, C, giang mai, nau ji hoa liễu, sùi màu gà...ăp nŭih tâm bĭch ndrăng bu klô vay bĭch ma âk nŭih ri ma nau ntưp âk ngăn.

Rnôk aơ tâm Khoa dôl geh nau xét nghiệm ntưp mhe, kơt lah ntơm bah du hê bu klô rnôk geh nau ji ri geh rnoh kman âk ngăn, khân păng ntưp ân bu êng âk ngăn. Ndri ma, du nŭih dơm nơm mra joi saơ âk ngăn nŭih ndrel ji.

Xét nghiệm mhe tâm Khoa geh ƀư ntơm năm 2023. Du hê nŭih bu klô lăp Khoa gay ƀư xét nghiệm ri geh mbơh nau. Lôch mbơh mra xét nghiệm, lah ntưp ma HIV, bu sŏk mham nê njoăl tât nkuăl ƀon têh Hồ Chí Minh năl kman. Lôch ƀư nau uănh năl du nar ri mơ geh ntưp, lôch nê bu mra săm. Ndrel ma săm mra saơ âk âk nŭih ji, kơt lah ăp nŭih ndrel tâm bĭch ma nŭih nê mra geh ƀư xét nghiệm.

Ndri mhâm ƀư gay ma huch ngăn ntưp HIV rnôk tâm bĭch ndrăng bu klô?

Nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Yor bu klô mô geh bĭch ma du hê nŭih, ŭch ma nŭih aơ tât nŭih êng, nơih ntưp HIV, ndri ma rnôk tâm bĭch ri dŏng bao cao su, mô lah rnôk tâm bĭch ri ân geh ngêt dạ si rdâng lơi ntưp HIV kơt lah dak si ARV, ngêt lor 2 mông ri mơ geh nau tam. Jêh rnôk tâm bĭch ri 24 mông ba kơi lŏ ngêt tay du dĭng đŏng, kơt lah knŭng ngêt 3 grăp lah dơi geh njrăng rdâng ntưp hôm. Nau aơ moh lah săm nau ntưp rêng HIV.

PV: Ơ, dăn lah ueh bah ăp nau nkoch mbơh bah nai dak si./.