Ta Việt Nam, tĭng rnoh kơp bah Uănh nđôi ndơ sa kah lam dak 2019-2020, rnoh mât kon lĕ rngôch đah dak toh me tâm 6 khay bôk năp ta rnoh bah dâng geh rĭng, nklăp 45%. Âk mĭn njêng lĕ ntĭm lah ăp dak geh rnoh aơ rlău 70% mbra hŭch âk mbak jâk kop ji n’hanh prăk dak si... Nkŭp ăp nuĭh mô dơi mât kon đah dak toh me tĭng nău ntĭm bah nai dak si, ăp nkô̆ nău dŭt âk ƀư rnoh mât kon đah dak toh me đêt yor mô wât nău khlay bah dak toh me; mpet đah wăng sa, mông nar, nău ntop kơl bah rnăk wâl; ăp nău wât tih đah nău ƀư tơm bah dak toh môi..

Jêh rnôk deh kon, săk nuĭh me mbra rlet rlău âk nău rgâl, nkre an sĭt tay săk soan jêh deh, nkre rdâng đah ăp nău rwê rnôk mât oh bê, ngăn lah đah ăp nuĭh rơh bôk năp ƀư mê̆. Mpeh bah nău mô tŏng bĭch, mô tŏng dak toh an kon pu, kol trong dak toh mô lah ăp rơh ji toh ƀư nuĭh mê̆ dơh geh tâm nău ŏk r’ah. Tâm rnôk nĕ, lah rnăk wâl mô wât n’hanh tâm pă, nuĭh mê̆ dŭt dơh geh tâm nău ji nuih rngot ndrăng.

Mhe deh kon dak bôk, yuh Trần Thị Ngọc (25 năm deh, gŭ ta phường Buôn Ma Thuột, n’gor Đắk Lắk) lĕ tă geh ji ŏk rnôk mât kon đah dak toh. Yor chong geh rhoăt tâm trôm jêng ăp rơh an kon pu dŭt jêr jŏt. Ăp rơh saơ toh dăng dak ma kon lŏ ji ngot, nhim yor mô geh toh me, yuh Ngọc lŏ luh dak măt. Dơi sai ntrŭt nsôr, bônh n’hanh kơl an kon pu toh me, yuh Ngọc lĕ nsrôih rlet rlău. Tât aƀaơ mon jay yuh lĕ geh 7 khay, ngăch dăng, rmŏng... Yuh Ngọc nkoch:

Gâp tă dŭt stress ăp rnôk an kon pu. Lah mô geh rnăk wâl, lơn lah sai way ntrŭt nsôr, ntop kơl ri gâp ntlơi. Ăp rnôk dil, nô lah ntrŭt nsôr: Oh nsrôih du đêt, toh me lah ngoăy ngăn an kon. Nău lah nĕ ƀư gâp geh tay nuih n’hâm gay nsrôih an kon pu toh me tât aƀaơ.

Tâm ăp mĭn njêng mpeh lôch uĕh bah nău mât kon đah dak toh me ri nău ƀư tơm bah nuĭh sai dơi lah rjăp mro. Tâm khay wêr, nuĭh sai mô knŭng lah n’gâng tơm wăng sa ma hôm ntop kơl nuih n’hâm an ur, bah mât rong tât nău kan ngih wâl gay nuĭh mê̆ geh mông nar rlu rlău, sĭt tay săk soan. Rlău ma nĕ, tâm âk nuĭh, sai hôm lah nuĭh mât njrăng ur ta năp nău way lah tih mpeh mât kon đah dak toh me bah ăp nuĭh bên kiău ma.

Bah meng nuĭh sai, u, che sai, me bơ̆ lah ăp nuĭh geh têh ngăn tât rnôk mât rong kon đah dak toh me. Lah u che geh nău wât tŏng ăp mpeh nău khlay bah dak toh me n’hanh ntop kơl nuĭh me mât chăm kon ri nuĭh me mbra ntop tay răm m’ak n’hanh nuih n’hâm gay mât kon đah dak toh me di trong, tŏng nar khay tĭng nău đă bah nău kan dak si. Yuh Hoàng Thu Trang (gŭ ta phường Ea Kao, n’gor Đắk Lắk) nkoch:

Gâp dŭt lap rnôk mê̆ bơ̆ sai kơl mro nău gâp mât kon đah dak toh me. U che mô knŭng ntrŭt nsôr, ntop kơl đah nuih n’hâm ma hôm kơl gâp mât rong kon, nău kan rnăk wâl gay gâp geh nar rlu rlău. Knơm geh u che ma gâp lĕ mât an kon pu toh mê̆, aƀaơ mon lĕ rlău 12 khay hôm.

Nuĭh bu ur nar aơ dôl mbak ta nglĭk nơm âk nău kan, nkre an mât an rnăk wâl, nkre an lôch uĕh nău kan bah dih nău rêh jêng. Yor nê, gay n’hŭch jâk an khân pơng, gay khân pơng lôch uĕh nău ƀư me ri rnăk wâl n’hanh nuĭh bên rgop ƀư tơm dŭt khlay. Ăp nuĭh an uănh tât, ntop kơl tâm pă nău kan ndrel gay nuĭh bu ur geh tay mông nar mât ron an kon. Yor mât rong oh bê lah kơl lor bôk năp bah lĕ rngôch ăp dak, tâm nĕ mât kon đah dak toh me lah trong mât rong di ngăn, n’gâng tơm nâp nâl an săk soan nău rêh rgŏ năp./.

Ƀư rong kon ma dak toh me tĭng nau đă bah nai dak si

Gay ma kơl an ăp nŭih me ndrel rnăk vâl gĭt kloh nau khlay bah dak toh me đah nau hao tehe bah kon mhe deh ndrel kon jê̆, rơh rlau aơ, ăp ngih dak si n’hao nau nkoch trêng, ntĭm ăp nŭih me ân kon pu dak toh ntơm bah nar mhe deh. Ndri rong kon ma dak toh me mhâm ƀư gay leo tât nau ueh ân kon? He ndrel djăt nai dak si CKI Trần Ngọc Thuỳ, Khoa Phụ sản-Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên.

Ơi nai dak si. Rnôk aơ nau ntĭm rong kon ma dak toh me tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên mhâm geh ƀư ih?

Nai dak si Trần Ngọc Thuỳ: Nau nkoch mbơh lah nau khlay ri ma ăp nŭih me hăn khám rnôk bŭn mô lah deh kon tâm ngih dak si kŏ geh nai dak si mbơh rong kon ma dak toh, nkoch nau ueh bah dak toh. Jêh ăp me deh ri tâm ntŭk mhe deh, nŭih nai dak si mbơh ntĭm tay ân me ân kon pu tâm di, ngăch geh dak toh, ngêt sa, ndơ sa nkah tâm di gay me geh dơi rong kon ma dak toh ueh. Ngih dak si hŏ lir nau mbơh, nkoch tât nau rong kon ma dah roh tâm ăp jrâu săm, êng nê pơk video ntĭm me mpu kon, pu toh ân tâm di. Ăp mông ôi, nai dak si hăn khám ân ăp nŭih me mhe deh mô lah mhe rek, êng nau mêt uănh n’hâm soan kơt lah ntŭk sôt, hoch mha...ri nai dak si mbơh tât ăp nŭih me nau bĭch, gŭ rnôk ân kon pu. Êng nê, nŭih ñai dak si hôm mbơh ân rnăk vâl mpeh nau ueh rnôk ân kon pu toh đŏng.

Rnôk aơ, tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên ăp nŭih me deh rek mô lah deh êng ri kŏ ƀư ut kon ndrel geh nkah đă mpu kon ma dak toh tâm 6 khay bôk năp. Ăp kon se mhe deh kŏ geh pu toh me tâm du mông bôk năp jêh deh. Lor ma lăp deh, ăp nŭih me geh mbơh mpeh nau ueh rnôk kon pu toh ndrel geh ntĭm mem toh tâm di.

Dăn nai dak si mbơh nau ueh đah me ndrel kon rnôk pu dak toh me?

Nai dak si Trần Ngọc Thuỳ: Dak toh meh lah ndơ ueh ngăn ma kon se mhe deh ndrel kon se jê̆. Rong kon ma dak toh me geh âk nau ueh. Đah kon se, dak toh lah ndơ sa nơih lăp tâm săk, ueh ân hao têh ndrel bôk rngok kon. Tâm dak toh mhe âk ndơ kah ndrel âk ndơ dăng săk bah nŭih me ân ma kon, rnơm nê ma ƀư n’hao nau dăng ân kon, kơl an rdâng ma nau ji tâm ăp khay bôk năp kơt lah ji ndul djrog, ji klơm soh...êng nê, rnôk kon geh pu toh ri mra ƀư ueh nau tâm boh me, kon, kon nơm mra gĭt nau rŏng me ân nơm. Đah me, tâm rnôk jêh deh, rong kon ma dak roh kơl me bah oi ji jêh deh, jêh rek. Rnôk kon pu me mra kơl ma n’huch nau ji rnăn, huch hoch mham, bah oi nau n’ik ƀư. Rnôk rong kon ma dak toh, me mra ngăch jur săk kơt bôk năp. Ntop tay nau ueh đŏng rnôk rong kon ma dak toh me lah prăk mât chăm mra thuk rđil ma dak toh rvăt. Ndri ma, nkah đă ân rong kon ma dak toh tâm 6 khay bôk năp ndrel jêh nê ân bu ndrel sa tâm 12 tât 24 khay đŏng.

 geh âk nŭih me rnê rnôk kon nơm pu mô dăng. Tĭng nai dak si, me mbŏ ân moh nau ƀư gay ma rong kon đah dak toh me rnôk ma kon nơm ji kop?

Nai dak si Trần Ngọc Thuỳ: Tâm rnôk kon nơm ji kop, me ân kon pu. Tâm rnôk aơ, nau mĭn khlay ngăn, me ân geh kơl an kon nơm ngăch dơih rlet rnôk aơ. Tâm 6 khay bôk năp ân tât du năm, kon se mra vay mâp nau ji kơt: djroh, nuh lơh, ji trong sŏ n’hâm...rnôk kon nơm geh nau aơ, nkah đă ăp nŭih me ân kon pu toh, tâm dak toh geh nau dơi ueh. Săk me nơm ri sa ndơ sa kah, tâm di gay ma dak toh geh ndơ kah, lay, tŏng rong ân kon nơm. Rnôk kon geh rong ma dak toh mpli ri dak toh mô ueh tâm trong proch ndrel kon se êng ri mô ueh tâm săk, krâl ăch ri ma nơih mât nau ji trong proch, klơm soh, nau dăng săk mô ueh rđil ma kon se geh pu toh me.

Gay mât ndrel n’hao nau geh dak toh, ri me moh ndơ sa ơi nai dak si?

Nai dak si Trần Ngọc Thuỳ: Bah năp nơh, kŏ geh âk me mbŏ jêh deh kon ri sa ver. Yơn lah, đah ăp nŭih me deh tâm ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên kŏ geh nkah đă sa âk ntil ndơ, geh lipid (ndơ lay), Cabohydrate (rnih phe) ndrel Protid (chất đạm) đăp mpăn tŏng kah, lay. Êng ndơ sa nê, ăp me me deh ân sa play, byăp gay ma der krâl ăch jêh deh. Ăp me ân ngêt ntop ntơm 500ml-du lít dak, ntop 2 lít dak tâm di nar.

Ơ, lah ueh nai dak si./.