VOV4.M’nông: Tă bah jo\, ngêt âk ndrănh jêng nau mơng bah âk nu\ih, ngăn lah tâm ăp nar geh ndơ sông sa têt, nar lễ, tết. Đah geh lah [ư chuêl tâm bôk rngok, ndrănh [ư ân nu\ih ngêt lơn ma saơ ueh lơn tâm rngôk nhu\l. Yơn lah, lah nơm ndăn âk ir ntil ndơ ngêt aơ ri vay geh mô ueh, ngăn lah đah n’hâm soan, kơt lah kơt lah luh mham tâm trong proch, khuch tât klơm, play măt. Ngăn lah, lah ngêt ndrănh âk ndrel jo\, ndrănh mra lơh khuch tât bôk rngok bah nu\ih ngêt, [ư jêng mô ueh, mô dơi nkân nau [ư, mra lơh khuch ân săk jăn ndrel bu êng.

            Ta ngih dak si Tâm thần n’gor Dak Lak, rnoh nu\ih ji geh nau khuch tâm bôk rngok yor ngêt ndrănh lơn ma âk ti\ng ăp năm. Tâm du nar, ngih dak si ndơn nklăp 2-3 nu\ih vay mơng ntêt âk ir ndănh ndrel mô ueh tâm bôk rngok lăp tâm ngigh dak si. Nau gay lah lah nau ji aơ ri geh aka ngăn tâm nu\ih mom, ngăn lah tâm năm hom pah kan. Nai dak si Hoàng Thị Duyên, Kruanh khoa Động kinh, mơng do\ng, săm, ndâk tay n’hâm soan, Ngih dak si tâm thần n’gor Dak Lak an gi\t:

            ‘Tâm rơh dặch aơ, nroh nu\ih geh aka nau ji mô ueh tâm bôk rngok yor nhêt ndrănh geh tâm nu\ih hôm mom rđil đah ntơm nơh âk ngăn. Bah năp nơh, vay lah rlau 40 năm yơn dăch aơ ri rlau 20 năm ko\ geh nau khuch hôm, tâm nê rnoh nu\ih ji lah ăp nu\ih mom ko\ âk, mô êng ôh rlau 40 năm. Vay ri, nau mpơl ngăn ăp nu\ih ji nê lah mô ueh tâm sakư jăn, mô hăk bi\ch, ngơi êng. Ăp nu\ih ji aơ ri mpeh nau [ư ri mô dơi gi\t năl ôph, mô dơi sa mô dơi ngêt, n’huch khuch mpeh nuih n’hâm bôk rngok ndrel ma n’hâm soan”.

            Ti\ng nai dak si Hoàng Thị Duyên, mô ueh tâm bôk rngok yor ngêt ndrănh lah nau vay mâp tâm bôk rngok, geh nau mi\n mô ueh mô lah nau mi\n êng yor ndrănh [ư. Êng nu\ih ji vay geh ăp nau mpơl kơt lah kơt tăng bu ngơi ma nơm, kơt lah geh bu rak, bu soai, kơt lah nau nơm dah ma grang lă lêng, mô lah ti\ng ntôn ur sai nơm, [ư jêng nau ueh tâm nau rêh ur sai mô lah ntôn lah geh bu ti\ng ndjơh nơm, ngăn lah nau vay mô to\ng ndrănh ri păng mô u\ch hăk bi\ch, mô hôm kah rngăl tâm bôk rngok, ti\ng mi\n lă lêng, lah mô năn kơl săm ri mra khi\t.

            Ntoh ngăn kơt lah Trương Đình, 32 năm, ta xã Dray Sáp, nkualư Krông Ana. Aơ lah rơh tal bar nô Đình geh bu leo tât ngih dak si Tâm thần n’gor Dak Lak gay ma săm bôk rngok yor ngêt ndrănh âk ir. Wa Trần Thị Ban, me nô Trương Đình ân git, ăp nar kon păng ko\ ngêt aka ngăn ndrănh, Vay ri, tâm rnôk nhu\l păng dong ngăn ur, kn, jêh ri tâm jin tâm lah ma bu. Rnăk vala [a [ơ nkah đo\ng, mô lah mpôn lơi ndrăng, yơn ko\ mô dơi nkân. Âk nar ma aơ, nô Đình sâr tâm jâng ty, vay ndât săk, phit klach, jêh ri lo\ k’hăk, ngơi lă lêng…yor ri ma rnăk khân păng leo ngih dak si săm. Wa Trâng Thị Ban, nkoch:

            ‘Ôi nar prao mhe nơh, păng lah ma gâp “Hơu mê|, bu đă kâp kăl tơm si, tơm tiêu tâm mir he nê ê|. Nơm âk koh lơi ân prêh tâm ban ma tơm cà phê dơm, mô ân păng prêh rlau ma tơm cà phê ôh. Jêh ri păng hăn koh pe puăn jêt tơm tiêu. Păng lah, lah nơm mô koh ri bu mra nhu\p kru\ng tâm ndrung”. Tăng lah kơt nê ri gâp klach ngăn, ri di\ng gâp đă nô păng leo tâm ngih dak si”.

            Nu\ih ji êng lah Triệu Văn Dậu, 73 năm, ta xã Ea Yông, nkuăl Krông Pách. Păng geh lăp săm tâm ngih dak si tâm rnôk săk brêt rgay ngăn, yor păng mô sông sa, k’hăk ndrel ma ngơi lă lêng. Yuh Hoàng Thị Thương, ur nô Triệu Văn Dậu ân git: Ăp nar sai păng ko\ ngêt ndrănh nklăp n’gul lít. Yuh âk tơ\ leo sai tâm ngih dak si Tâm thầng gay ma păng bah ngêt, yơn lah rnôk si\t ta ngih geh bar pe pơh ri lo\ ngêt ndrănh nâm ơm. Rnăk păng mô geh nu\ih kan, nau rê văng sa ach o ma i sai ri vay ngêt ndănh, mô geh pah la ưpah kan, ăp nau jăk tâm rnăk vâl ri êng ur dơm kan. Yuh Hoàng Thị Thương nkoch:

            ‘Ăp nar ko\ ngêt ndrănh, ngêt ntơm bah ôi ơm. Tât ôi dâk ri ho\ saơ ngêt ndrănh lor hôm, jêh ri mô sông piăng. Rnôk lăp tâm ngih dak si, nai dak si ôp mhâm ri gâp nkoch lah ngêt ndrănh aka ỉ geh nau ji, jêng trơi, vay ngơi lă lêng, nchuăt lă lêng, ăp ntil ndơ ko\ saơ, păng nkoch lah geh ndơ vơr ngăn tâm săk ăng đo\ng”.

            Ti\ng y khoa,  du hê nu\ih geh nalư lah mơng ngêt ndrănh rnôk ngêt nklăp 300ml ndrănh 40 độ cồn ăp nar ndrel jo\ ntơm 10 năm hao go\ lư.  Ăp nu\ih vay ngêt âk ngăn lah bu klô. Ti\ng nau kơp bah Ngih dak sty Tâm thần Trung ương, ndrănh geh tât 50% nu\ih khi\t yor tâm tom ndeh, 67% ăp nau nkhi\t êng sakư nơm geh tât ngêt ndrănh ndrel 80% nu\ih mơng ngêt ndrănh vay mô ueh tâm bôk rngok”.

            Tâm nau rêh ăp nar, ndrănh mra kơl an kon nu\ih geh play nuih ueh đo\ng, m’ak đo\ng tâm ăp rnôk ngêt sa têh, tâm nchră kan…Yơn lah, lah ngêt âk ir ndrel ndăn âk ir tâm ndrănh ri păng mra khuch tât n’hâm soan bôk rngok ndrel săk jăn. Ndrănh hôm khuch tât nau rêh bah kon nu\ih, tâm nau mi\n, bôk rngok, mô hôm dơi pah lă pah kan, lah nau jăk rgănh ân rnăk vala dnrel nau rêh. Yor ru, gay der ăp nau ji yor mơng ngêt ndrănh ndrel nau khuc tât bôk rngok yor nuih n’hâm yor ndrănh, rnăk vâl ân geh uănh njrăng, nkân lơi nau mơng vay ngêt ndrănh bah băl mpôl. Rnôk geh ăp nau ntoh bah nau ji tâm bôk rngok yor ngêt ndrănh, ân geh ơm leo nu\ih nhê hăn săm ân ât lơi tâm ngih dak si tâm thần gay ma der ăp nau khuch mra tât tă bah nau mô dơi nkân bah săk jăn nu\ih mơng ngêt ndrănh âk ir./.

            Nu\ih rblang: H’Thi