VOV4.M’nông: Nau ji chrach nju\ng ngăn lah rmôt nau ji rgâl Cacbon Hidrat, ngi, protein rnôk học-môn insulin bah tuỵ geh pah pât. Nau aơ [ư rnoh si\k tâm mâm prêh lơn rđil nau ơm geh. Geh uănh lah ntil nau ji nkhi\t nu\ih mpôn, [ư nu\ih ji mra mâp nau nau ji mpeh play nuih, chôt ndal, chieh măt, ji play leh n’hanh âk nau ji êng

Nau rêh mhe a[aơ geh âk nau rvê, geh nsum nau gu\ rêh, ngêt sa ê tâm di lah nau [ư tât nau geh ji chrach nju\ng hao âk tâm [on lan.

Wa Nguyễn Thị Xuân, 59 năm, gu\ ta Thôn 5, xã Trà Đa nkuăl [on têh Pleiku lah du hê nu\ih pah kan lo mir, lôch năm o\ r’ah, nau gu\ âm, ngêt sa mô geh nau to\ng, ko\ mô geh lay săk, yơn lah lo\ geh nau ji chrach nju\ng rlau du năm ma aơ. Yor kơt nê, wa Xuân geh dăp tâm rnoh nu\ih ji  chrach nju\ng ê tâm nkah geh nkô| nau. Wa Xuân ân gi\t, lor ma saơ nơm geh nau ji, wa vay lêt rgăng jâng ty, ji hir dak, hăn chrach mro. Bol ma mbung mro saơ tăng, yơn tâm du tơ\ sông păng sông tât 4 sen ngăn, lo\ lêo ngêt dak nju\ng ân tâm chai. Mô lah, jêh rnôk gi\t me nơm geh nau ji chrach nju\ng, ăp kon wa Xuân mpôn ngăn ndơ sa, dak ngêt geh âk si\k gay n’huch nau sa nju\ng bah wa.

Jêh rláu du năm mpơl nau ji, wa Xuân ntơm du hê nu\ih jâk 50 kg, a[ă jur hôm 38kg. Ndrel đah nê, wa Xuân mô hôm dăng pah lă pah kan, ăp nting janag ty môr ndrel ma ji. Yơn nau ma wa rngot ngăn lah nau ngêt sa, ver sa, măt wa lơn ma ngo, jêr ngăn tâm nau rêh ăp nar n’hanh mâp đah băl mpôl tâm rnăk vâl. Wa Nguyễn Thị Xuân, ngơi:

 ‘Nau ji chrach njung [ư lêt rgăng tâm jâng ty, mbung sât, măt mô hôm saơ trong, ji gel tâm nting kui\ih, ji gel jâng, gu\ mô lah dâk ri jêr ngăn, lah dâk ri chôt mro dơm, mô dơi sa, nting jâng ty ri mor le\. Gâp sa knu\ng yăp, mô lăng song âk piăng, gâp mô gi\t ôh mhâm geh gâp ntưp nau ji aơ, gâp rngot ngăn”.

Wa Huỳnh Thành, ta mrô 24, trong An Dương Vương, Phường Thắng Lơi, nkuăl [on têh Pleiku tât khoa Lão Khoa, ngih dak si Đa khoa n’gor Gia Lai tâm rnôk si\k tâm săk nơm hao âk nklapư 6 tơ\ rđil nau geh ngăn, đah nau mpơl ji hir dak, lêu sa, chrach âk. Ti\ng nau nkoch bah wa, bah năp rnôk saơ nau ji, wa ho\ pă nting jâng. Đah nau mi\n lah ngêt âk dak toh ndrôk mpra kơl nting ngăch lir ri ma wa Thành ngêt du nar du [uăt dak toh ndrôk tâm 2 khay mro. Yơn lah, rnôk si\k tâm mham hao aka ndrel ăp nau mpơl ji bah chrach nju\ng, ri nau ji tama janag wa mô êng mô bah ma hôm geh nau sôt ôm suan đo\ng. Jêh 7 khay mâp rmanh, tât rnôk aơ jâng wa Thành hôm vet dah loih.

Ti\ng nau mbơh bah nai dak si ri nau ji chrach nju\ng bah ưa Thành [ư ăp nau geh tâm săk mô geh ndơn to\ng ntil si\k gay ma njêng. Mô êng kơt nê, lah tâm rnôk ji chrach nju\ng, lah wa Thành hôm geh nau ji êng ri nau săm lo\ jêr lơn ma nu\ih ji chrach nju\ng êng. Nau ji ơm ê bah, nau ji mhe lo\ lơh, wa Thành mro saơ rngot ngăn. A[aơ, gay mâ nroh si\k tâm mham ân ueh, wa Thành mro kơt nau ngêt sa gay vêr ti\ng nau đă bah nai dak si săm. Ti\ng nê, wa gay mô ana geh sa âk piăng, si\k, n’huch nau ngêt dak. Wa Huỳnh Thành, ngơi:

 ‘Tâm nau mi\n ri gâp saơ geh nau klach rvê ngăn. Yor nau ji chrach nju\ng hăn ti\ng gâp lôch nau rêh hôm. Nê lah nau ji njroi hôm. Geh nai dak si mbơh, gapa mô hôm sa âk, ngăn lah sa play, sa play [ek lah âk ngăn. Yor sa play [ek mra n’huch rnoh si\k tâm săk. A[aơ tâm du tơ\ sông gapa sa 2 ngan piăng dơm. Gâp nsôih ti\ng nau đă bah nai dak si”.

Tâm dak he a[aơ geh 3 rkeh nu\ih geh nau ji chrach nju\ng, hao âk rlau 2 tơ\ rđil năm 2006 n’hanh tâm rnoh ăp dak n’hao âk nau ji chrach nju\ng âk ngăn lam ntur neh. Yơn nau ngăn aơ hôm âk lơn yor geh nklăp 60% nu\ih geh nau ji ma mô gi\t nơm ji. Nkô| nau ngăn geh nau ji aơ lah yor nau rêh, nau ngêt sa, mô mpâl săk, sa âk ndơ hơm, mô to\ng kah, rvê âk…Nau rvê ngăn lah ti\ng năm khay, nau ji aơ lơn ma âk tâm nu\ih hôm mom. Nau ji aơ ko\ lah nau ji dâk tal 4 tâm rnoh ăp nau ji [ư khi\t nu\ih tâm lam ntur neh.

           ji chrach nju\ng lah du nău kop ji geh âk nkô| nău êng êng, ăp nu\ih geh âk ntil. Rnôk ntưp nău ji aơ, nu\ih ji mâp du\t âk nău jêr tâm gu\ âm ôi măng. Gay kơl kônh wa n’hanh le\ băl mpôl wât kloh lơn mpeh ăp nău rgâl mô u\ch, ăp nău ji kơl nchroh ơm, nău gu\ âm rnôk le\ ntưp ji chrach nju\ng, mpôl hên geh nău tâm nchră đah nai dak si chuyên khoa 2 Trịnh Quang Thắng, ngih dak si Đa khoa n’gor Gialai. Jă kônh wa n’hanh le\ băl mpôl kâp gu\ djăt.

Ôp: Ơi nai dak si, bu way lah ji chrach nju\ng lah du nău ji jêr bah klach tât săk soan, nău aơ di đo\ng n’hanh ngăn ngên nău ji chrach nju\ng moh ndơ ?

Trịnh Quang Thắng: Ji chrach njung lah nău ji mô nău rgâl tâm săk, lơn lah yor nău hao s^k mham jo\ jông, yor mô ueh nău rgâl s^k tâm săk, đạm n’hanh ngi. Tâm ne\, yor nău mô to\ng luh Insulin mô lah roh hoạt tính bah Insulin, mô lah le\ 2 ntil, [ư hao s^k mham jo\ jông. Ji chrach nju\ng lah nău ji t^ng âk rmôt nkô| nău êng êng, bu pă âk type, âk ntil êng êng. Tâm ne\, du type, du ntil hăn t^ng du rmôt nkô| nău, jêng mô dơi năl nkô| nău khlay [ư luh nău ji aơ. Ta lam ntur neh, bu rlak, 5 tât type n’hanh âk lơn. Lah mô dơi năl ri bu knu\ng uanưh lah du đêt nkô| nău n’hanh tâm tưp geh tât nău ji chrach nju\ng, bu mô uănh lah g^t nkô| nău khlay.

Ôp: Ndr^ nu\ih ji rnôk ntưp chrach nju\ng an m’hâm [ư gay bah ir rgâl jêng âk nău ji mô ueh, hơi nai dak si ?

Trịnh Quang Thắng: Nău khuch bah chrach nju\ng ri âk, gay lơi ir khuch bah nău ji aơ t^ng nău ji. Rnôk le\ ntưp ji hôm, ri he knu\ng joi trong n’hu\ch nău khuch m’hâm [ư gay saơ ơm, săm ơm, lơi ir rgâl jêng nău ji yor ji chrach nju\ng [ư. Rnôk ntưp ji chrach nju’ng, soan rcho\l nău ji hu\ch, nta an nău ji êng dơh ntưp lăp mô lah hao nău ji tât âk nău jiêng t^ng. ji chrach nju\ng nkre geh âk nău ji êng, tâm ne\ geh ji play nuih, [ư kol trong mham, hao mham play nuih n’hanh ăp nău ji play nuih êng. Tal 2 lah pơng [ư ji nduh măt, đah jo\ jông cheh măt. Tal 3 lah khuch tât leh, [ư leh n’hanh khuch tât thân kinh ri [ư nho ta thần kinh ngoại biên, Trung ương, roh mô hôm g^t tăng, nho ta jâng ty.

Ôp: Đah êng bah nău ji chrach nju\ng, nu\ih ji way geh ndơ ngêt sa, wer mpăng m’hâm gay lơi ir hao bah nău ji, hơi nai dak si ?

Trịnh Quang Thắng: Nău m^n bah nu\ih ji lah ntưp nău ji jêr bah, mô dơi săm bah. Tal 2 lah, rnôk ntưp nău ji chrach nju\ng ri mbra nta an du đêt nău ji êng hăn ndrel kơt ung thư, ăp nău ji bih grăi. Tal 3 lah khuch tât nău rêh gu\ âm ăp nar. Rnôk ntưp nău ji chrach nju\ng ri bu an săm t^ng ndơ ngêt sam tâm di đah chrach nju\ng, n’hu\ch rnih, n’hu\ch s^k, ngi, gu\ âm dah ro\ng, tiăr nti săk soan ngăch prăl ăp nar.

Ôp: Ndơ lơh chrach nju\ng dơi uanưh lah nu\ih nkh^t kon bu nu\ih mbrơi mbrơi n’hanh nu\ih ji ntưp nău ji aơ an uănh t^ng ăp nău ji gay nchroh ơm nău ji klach rvê aơ, hơi nai dak si ?

Trịnh Quang Thắng: Nu\ih ji rnôk ntưp ji chrach nju\ng ri lah g^t saơ ơm, săm di, ngăch n’hanh gu\ âm tâm di n’hanh tiăr ntiăr nti ngacưh săk soan [a [ơ gay lơi ir n’hanh n’hu\ch ăp nău rgâl bah chrach nju\ng. saơ ơm chrach nju\ng, bu uănh lah nsing tâm ăp nău ji bah chrach nju\ng. saơ ơm chrach nju\ng lah ăp nu\ih saơ nkô| nău geh, rlău 45 năm deh ro uănh năl ăp rơh gay nchroh ơm, mô lah săm lơi. Nchroh ơm ăp nău ji chrach nju\ng nsing tâm ăp nu nău kơt sa âk, ngêt âk chrach âk n’hanh ju\r jâk săk ri an uanưh năl ơm ta ăp ngih dak si dăch ngăn gay chroh mô lah rchăng  n’gang chrach nju\ng. mô lah nu\ih rlău 30 năm geh nkô| nău kơt tâm rnăk wâl geh nu\ih chrach nju\ng, ta bu ur geh nău ji ơm bu\n deh kon rlău 4kg geh nău ji rnăn kon, mô lah rmo\ng DMI rlău 23, môlah têh ndul đah bu klô rlău 90 cm n’hanh rlău 80 cn đah bu ur. Mô lah nu\ih geh nău ji trong mham, huyết áp, mô lah mô ueh nău rgâl lipit, ngi. Tâm chrach nju\ng, tâm ăp nu\ih gu\ m^n bah lam ntur neh ri nu\ih lăi ri hu\ch geh rlău 5% jâk săk/du năm ri hu\ch rgâl hao ji chrach nju\ng bah 32 tât 38% ntop đah nău ngêt sa tâm di n’hanh hăn pâl ngăch dăng săk soan.

Ôp: Ơ dăn lah ue\h nai dak si Trịnh Quang Thăng le\ an mông nar an nău tâm nchră aơ !

            Nu\ih nchih rblang: Y Sưng Phê Ja