VOV4.M’nông - Trôk nar rgâl lah dơh an âk ntil nău ji tâm ntưp hun hao, tâm ne\ geh ji jâng ty mbung. Lơn lah, aơ rnôk kon se ntơm plơ\ tay ngih sam [u\t, ntu\k ntô gu\ âm nsum ta ngih sam [u\t lah nkô| nău [ư ji jâng ty mbung dơh ntưp rêng n’hanh ntoh jêng srê lah ăp me bơ\ mô njrăng [ư t^ng ue\h ăp trong njrăng ji an kon se. Bah kơi aơ nău nkoch bah rmôt nchih nău nkô| way nkoch ta khoa nhi tổng hợp, ngih dak si nkual Tây Nguyên mpeh nu nău ji jâng ty mbung a[aơ.

          Jâng ty mbung lah ngoay tâm ăp nău ji tâm ntưp way mâp ngăn ta kon se jêt. Ji yor du ntil vi rút trong proch geh săk Enterovirus [ư. Tâm ne\ tuýp Enterovirus 71 (EV 71) dơi [ư ăp nău ji mbăn kơt ji klơm soh, ji rngok. Ji way geh tâm yan puh-wai n’hanh geh soan ntưp ngăch, yor ne\ kon se gu\ âm tâm ntu\k ntô âk nu^h kơt ngih mât kon se, mẫu giáo way dơh ntưp ji lơn. Ta khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên, ji jâng ty mbung ntoh chah chrai wa\r năm. Bah bôk năm tât a[aơ, khoa le\ wơt dơn săm an nklăp 200 nu^h kon se ntưp ji jâng ty mbung. Ji geh trong hao âk bah bôk khay 9, rnôk kon se ntơm rgum plơ\ tay ngih sam [u\t. Nkoch mpeh ăp nău ntoh bah ji jâng ty mbung, tiến sĩ, nai dak si Trần Thị Thuý Minh, kruanh khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên an g^t:

          Jâng ty mbung lah nău ji ntưp kaman hao ngăch, ntoh saơ bôk năp lah kon se duh đêt, siăk đêt, jêh ne\ rtoh dô dak tra mbung, ta mpang ty, mpang jâng, ta chiăng klôn, ta kô mưk, geh nu^h nkre ji ndul djroh. Lah mô geh ntoh saơ nău ji ri ji way geh tâm 7 nar lah bah.

          Oh Trần Hoài Tâm (2 năm deh) ta nkuăl Cư Kuin dôl săm ji jâng ty mbung ta khoa nhi Tổng hợp-Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên. Bah năp ne\ oh geh duh hô, kh^t bru\t, mô to\ng đah dak si bah duh, geh b^ch way ndrăt n’hanh nh^m na nao. Yuh Ngô Thị Trinh, me oh Trần Hoài Tâm nkoch:

          2 nar bôk năp mon blău sa, mê| ntôn mon blău sa jêng rwa\t dak si kah s^t an ngêt, nar bah kơi măng 4 mông lah duh yơn mô ho\ kh^t bru\t, an ngêt 1 ka chok dak si bah duh, ôi nar bah kơi an ngêt du ka chok dak si bah duh, ôi nar bah kơi 8h geh kh^t bru\t jêng an lăp ngih dak si. Rnôk bôk năp nai dak si nchroh ji mlông dơ\, duh mbung, nar bah kơi nai dak si lah geh jâng ty mbung n’hanh ndơ\ ngih dak si bah lơ.

          Du hê êng lah mon Vi Cao Lâm (3 năm deh ta nkual [on têh Buôn Ma thuột dôl săm ji jâng ty mbung đo\ng. Wa Lương Thị An, u bah mon Lâm an g^t, tâm [on geh kon se ntưp ji jâng ty mbung, mon Lâm geh mâp đah nu^h ji aơ jêng geh ntưp. Wa Lương Thị An nkoch:

          Mon lăp ngih dak si geh 3 nar, ta wâl mon duh, mô dơi b^ch, duh hô tât 39 độ C. Geh an ngêt dak si bah duh yơn mô ju\r jêng mê| bơ\ ndơ\ tât ngih dak si.

          Jâng ty mbung way mâp ta kon se bah 3 tât 5 năm deh, geh rnôk way geh ta ăp kon se têh n’hanh kon se jêt lơn. Ji jâng ty mbung ntưp bah nu^h aơ tât nu^h êng tă bah tâm mâp đah dak bah mbung, mlông dơ\, muh, dak diu mô lah ăch, chrach bah nu^h ji. Mâp tă bah ndơ pâl, ndơ do\ng bah nu^h ji mô lah, ngêt sa geh ndơ ntưp kaman. Ta rnoh đêt, jâng ty mbung dơh dơi săm bah n’hanh mô geh n’glơi tay nău ji yơn lah ji mbăn, geh rgâl nău ji ri jêng kh^t nu^h du\t âk. A[aơ, ji jâng ty mbung mô ho\ geh vaccine njrăng n’gang kơt dak si săm tam. Yơn lah kaman [ư ji du\t dơh nkh^t săm đah ăp ntil dung dịch rao kaman, yor ne\ trong mkra ue\h ngăn gay mât njrăng săk soan lah njrăng ji t^ng nău lah 3 kloh lah “sa kloh, gu\ kloh, pâl rlưn kloh”. Ăp me bơ\ n’hanh nu^h mât rong kon se [a [ơ rao ty đah sa [u rao kaman an nơm n’hanh an kon se, ngăn lah rnôk nkret gâm ndơ sa, an kon se sa n’hanh jêh ăch chrach; ju\t rao kloh ngih wâl, aih ang, rao ndơ pâl bah kon se đah sa [u mô lah dak mpli hoá chất cloramin B. Rnôk kon se geh nău ntôn ntưp ji, an ndơ\ kon se hăn but uănh ta ngih dak si n’hanh [ư t^ng di nău nt^nh bah nai dak si.

          Gay g^t tay mpeh nău ji jâng ty mbung kơt ăp trong rchăng n’gang ji tam, Nai dak si Trần Thị Thuý Minh, kruanh khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đa khoa nkual Tây Nguyên geh ăp nău mbơh na nê| tâm rơh tâm nchră bah kơi aơ.

 Gay gi\t tay nau blau năl mpeh nau ji jâng ty mbung ko\ kơt lah nau kan njrăng der ân nâp, nai dak si Trần Thị Thúy Minh, Kruanh khoa Nhi tổng hợp, Ngih dak si đa khoa nkuăl Tây Nguyên geh ăp nau mbơh n’hêl ba kơi aơ.

Ơi nai dak si, geh moh nau ji tâm kon se ma tâm kơt nau  mpơl ji jâng ty mbung ndrel nơih geh tâm ntôn đo\ng? Moh nau ân geh gi\t năl kloh nau ji aơ êh?

Nai dai si Minh: Nau ji jâng ty mbung geh nau mpơl ngăn kơt lah duh săk ndel luh rtoh dak tâm mpang jâng, mpang ty ndrel mbung. Du đê| nu\ih hôm geh ăp nau ji nơih geh tâm tôn kơt lah: Nu\ih ji geh duh săk rnôk bôk năp, jêh nê rtoh luh gur tâm dak, ntil rtoh luh nê ê geh kloh yor ri ma ntôn lah ji jâng ty mbung. Yơn lah, ntu\k rtoh luh bah ăp nau ji êng ri mô geh luh dak tâm mpang ty, mpang jâng. Êng nê, ăp nu\ih ji rtoh luh dak tâm rnôk bôk năp, ri rtoh dak nê ê năl kloh gay ma tâm năl đah nau ji jâng ty mbung yơn lah rtoh luh dak tâm săk ri păng vay geh luh lam săk, luhg tă bah bôk ân tât săk jăn ndrel jâng ty ndrel ma luh n’ăp ma âk ntil năm. Nau ji tal 3 mra nơih geh ntôn đah nau ji jâng ty mbung nê lah ăp nau si sôt tâm săk ma nơm geh ntôn lah kam lơh nau ji jâng ty mbung. Yơn lah, nau mpơl ji âk saơ ngăn bah nau ji jâng ty mbung lah luh rtoh tâm mpang ty mpang jâng ndrel tâm mbing, ăp nar ba kơi ri ăp nau ji aơ păng geh êng ndrel ko\ nơih năl lơn rđil đah nau ji êng.

Gay dơi geh năl ndrel ma nkhah năn, rnôk kon se geh nau mpơl ji jâng ty mbung mô lah ntôn geh nau ji jâng ty mbung kơt: ji kop duh, luh rtoh dak tâm mpang ty mpang jâng, tâm kô| ty, tâm mbu\m ta-yây, tâm kô|-mâk ri hăn tât ta ngih dak si êp nơm gay ma geh năl ndrel ma săm ân năn.

Ơi nai dak si, nau ji jâng ty mbung lah mô năn săm ri moh geh nau tât êh?

Nai dai si Minh: Ji jâng ty mbung nơih ngăn geh nau tât khuch, yơn ho\ geh nau jru ri vay jru hô ngăn ndrel mra [ư khi\t nu\ih đo\ng. A[aơ, nau ji jâng ty mbung geh 4 độ:

Độ 1: lah ăp nu\ih dôl ma rtoh  luh dak tâm mpang ty, mpang jâng, ji kop đê| đă, nau nê vay geh tâm 7 nar.

Độ 2: Geh độ 2A lah ăp nu\ih geh nau ji rtoh luh tâm mpang jâng, mpang ty, ji kop duh hô, luh hok âk, ndrât săk, geh play nuih nchuăt ngăch tâm dâng 130 tơ\/ mni\t. Độ 2B lah rnôk kon se geh nau ji tât bôk, rngok, kơt: Ndrât săk âk, play nuih nchuăt ngăch, bi\ch mô hăk mô lah geh âk nau ji tât bôk rngok êng lah ăp nu\ih ân geh leo săm nkre. Lah he mô năn săm ri nu\ih ji nê mra ji jru tât play nuih, khi\t yơh ndrel ma khi\t ngăn.

Độ 3 lah ăp nu\ih ji jru. Nu\ih ji môr klơm soh, play nuih nchuăt ngăch, ji tât bôk rngok, ân geh leo săm tâm ntu\k kan ndâk săk soan.

Độ 4 lah ăp nu\ih ji du\t jru ân geh săm ndâk n’hâm soan, kơt: ji hôi ngăn tât trong n’hâm soan, play nuih, so\ n’hâm.

Ăp nu\ih geh ntôn ji ntrơn ntơm độ 1 tât độ 2A lah ăp nu\ih ân geh uănh njrăng tâm ngih dak si gay ma mpơl năl nau ji ndrel năn săm. Yor rnôk nu\ih ji ntrơn jêng nau ji 2B ma mô geh năn săm ri mra ntrơn ngăch ngăn tât độ 3, độ 4 ndrel mra khi\t ngăch ngăn.

Rnôk mât chăm ân kon se ji jâng ty mbung tâm ngih, ri me mbơ\ moh nau nkah njrăng?

Nai dai si Minh: Me mbơ\ ân nkah:

Tal bôk năp: ân kon se sa to\ng ăp ntil ndơ sa ân kah, tâm di  đah năm nơm gay ma dơi rdâng châl đah nau ji, mô kâp geh nau ver sa.

Tal 2: Rnôk saơ ăp nau mra ji jêng jru nê lah: Ji kop duh mro mô bah, ndrât săk hô mô lah nhi\m mô dơi leng bah, hok âk, jâng ty mprâm, hăn mô nâp. N’ăp ma nrôk geh ăp nau ji nê ri ân têt nkre tâm ngih dak si êp ngăn gay ma kon se geh nkah ndrel săm ân năn.

Tal 3: Lah kon se mô geh ăp nau mpơl kơt nê ri êng nau ân sa ân kah, ri nơm ân geh rao jut ăp ntu\k sôt rtoh tâm mpang jâng, mpang ty ndrel ăp ntu\k êng tâm săk jăn gay mô ân geh ntưl ji jru

Âk ngăn nau ji jâng ty mbung ko\ geh ntơm 5-7 nar, du đê| nu\ih ji jru ăp nau mpơl saơ ba lơ nê lah ăp nu\ih ân geh tât ngihg dak si êp ngăn gay ma săm ân năn yor lah nau ji tâm jâng ty mbung vay geh tâm 48 mông bôk năp ndrel ân geh kơl săm ân ngăch.

          Ơ, lah ueh nai dak si

                                                            Nu\ih rblang: H’Thi