VOV4.M’nông: Luh mham trong proch lah nau vay luh mham tâm trong rse tâm proch ndrel geh luh ba dih đah trong nơm luh hok, hăn ăch ri luh ôch mô lah hăn ăch luh mham chăng. Nau aơ vay mâp ngăn tâm nu\ih geh nau ji tâm trong proch kơt sôt tâm khu\ng, ung thư khu\ng, ji klơm, ngăn lah vay mâp tâm nu\ih ngêt âk ndrănh, biêr. Luh mham trong proch lah mô năn săm ri mra geh [ư jêng luh âk mham, mô to\ng mham, jêh ri khi\t.

Wa Bế Văn Long, tâm xã Nam Jong, nkuăl Chư Jut, n’gor Dak Nông geh nau ji klơm ho\ 10 năm ma aơ. Nkô| lah yor păng ngêt âk ir ndrănh, mô lah geh nau mpơl kơt mô hôm dơi ât ngêt. Bah a[aơ pe puăn nar, wa Long luh hok luh âk mham. Jêh rnôk lăp tâm ngih dak si ndrel geh bu đă nội soi trong proch, nai dak si saơ tâm khu\ng păng geh âk ngăn mham nkre lah trong mham le\ chai, pling. Đah nau ji kơt aơ, ăp nai dak si đă rek, tal lơi tâm ntu\k geh chah, pling nê đo\ng. Nkre lah, nu\ih ji ân gu\ săm nkre tâm ngih dak si jong nar gay ma uănh nau ji.

Ko\ lah nu\ih mơng ngêt ndrănh jo\ nă, aơ lah rơh tal 4 wa Trần Văn Lanh ta xã Ea Bhôk, nkuăl Cư Kuin n’gor Dak Lak lăp tâm ngih dak si săm yor luh mham trong proch, hok luh mham jêh ngêt ndrănh. Păng geh nội soi trong proch ndrel saơ geh mham. Ti\ng rnăk wa Lanh, bol ma gi\t lah luh mham trong proch yor ngêt ndrănh âk ir, yơn lah, ăp tơ\ săm bah năp nê, knu\ng bar pe nar ri jêh lôch gu\ tâm ngih dak si wa Lanh lo\ ngêt tay ndrănh. Wa Phan Thị Lâm, ur wa Lanh nkoch:

‘ Ta ngih ri saơ păng luh hok, luh mham âk ngăn. Aơ lah rơh tal 4 leo păng hăn ngih dak si gay ma săm hôm. Năm aơ, n’hâm soan păng mô hôm dăng ôh, nau ji ko\ lơn ma jâk đo\ng rđil aka tơ\ bah năp nê. Păng geh nau ji ma hôm ngêt ndrănh ơm, ngêt mô âk ôh, ma ăp nar ngêt da dê”.

Ti\ng nai dak si CKII Phạm Phú Anh-Groi Kruanh khoa nội tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên, tâm du nar khoa ndơn nklăp 3-4 nu\ih geh nau ji luh mham trong proch, ngăn lah tâm ăp nar lễ, tết, rnoh nu\ih ji lăp tâm ngih dak si ri âk lơn. Geh âk nkô| [ư luh  luh mham ma nkô| nau ê lor lah chah trong mham tâm mlông ko yor geh ji klơm le\ jru hô ndrel sôt tâm khu\ng, proch. Êp nê, geh âk nu\ih ngêt âk ir ndrănh. Nu\ih ji vay l;ah bu klô. Nai dak si CKII Phạm Phú Anh, ân gi\t:

  ‘Lah nu\ih ngêt âk ir ndrănh, biêr ri păng [ư luh hok bah năp nê, jêh nrr ri nu\ih ji mra luh hok. Nau aơ yor ntu\k tâm nthoi ntơm mlông ko tât trong proch, khu\ng geh geh sôt, hêk”

Nau mpơl bah luh mham trong proch nơih saơ. Mpơl ngăn lah luh mham rnôk hok, mô lah mâp tâm nu\ih ji khu\ng. Lah luh mham yor sôt mlông ko ri vay luh mham hô rnôk hok, mham rih, âk, jâk ndrel nu\ih nê mra khi\t hô. Nau mpơl tal bar lah rnôk hăn ăch ri luh ôch mô lah geh mham, ri nkô| lah yor ntoch trong mham, chah, sôt mô lah luh mham tâm trong proch. Ti\ng nai dak si Phạm Phú Anh, âk ngăn nu\ih ji luh mham rnôk hăn ăch yor mô uănh n’hêl rnoh tơ\ ri jo\ jêng mô to\ng mham, lăp săm ji rnôk ji bôk, vay măt.

Luh mham troht prcoh lah mô geh năn săm ri mra njêng âk nau khuch ngăn, kơt lah mô to\ng mham hô, jêh ri khi\t. Nau tât tal bar lah blugh trong khu\ng. Đah nu\ih ji kơm, luh mham vay jru lơn, mra khi\t hô lơn.

Gay njrăng nau ji rtoh trong mham gay nsing tâm nkô| [ư nau ji. Nai dak si Phạm Phú Anh nti\m:

“Đah ăp nu\ih ji klơm, nau njrăng rdâng lah nau khlay. Kơt lah ta Việt nam, ji klơm ngăn lah yor ngêt âk ndrănh, biêr mô lah geh tât nau ji klơm B, C ri ân geh lơi ngêt ndrănh, nê lah nau njrăng jo\ jong. Hôm đah nu\ih ji klơm B ri ho\ geh vắc xin njrăng, he ân geh njrăng đah nau chuh n’gang dak si”.

Êng nê, nau  sôt tâm khu\ng vay geh âk ngăn tâm nu\ih dah ma rvăt êng dak si gay ma ngêt, săm ji ma mô geh nau mbơh năl bah nai dai si [ư, ngăn lah tâm nu\ih ji tâm nting. Aơ lah ăp ntil dak si nơih ngăn ji khu\ng ndrel luh mham. Yor ri, nau nti\m bah nai dak si lah mô ân ngêt dak si êng nơm dah ma rvăt. Rnôk geh nau ji ri ân hăn khám tâm ngih dak si gay ma cán bộ nai dak si geh nau mbơh ndrel geh nau nti\m nti ân tâm di. Tâm nau rêh ăp nar gay lơi ir ngêt âk ndrănh, mô su hât, sa âk byăp rêh, play./.

Khuch klach rnôk do\ng dak si le\ nar do\ng

A[aơ, ta ăp rnăk wâl, nău mtêm dak si săm ji tâm wâl le\ jêng âk. Nău aơ nkre do\ng săm ji nkre dơh tâm ăp rnôk u\ch ndal. Yơn lah, âk nu\ih mô bên uănh nar le\ do\ng bah dak si lor rnôk do\ng. Do\ng dak si le\ nar [ư âk nău khuch jêr njrăng. Nău tâm ôp đah dược sĩ Nguyễn Đình Diệm, Groi kruanh jrô kan Nghiepẹ vụ Dược, n’gâng kan dak si Y tế Dak Lak bah kơi aơ mbra njrăng rnôk do\ng, mâp prăp dak si săm ji tâm rnăk wâl, dêr nău do\ng dak si le\ nar.

- Nar do\ng bah dak si dơi ntru\nh m’hâm mêh ơi dược sĩ ?

Dược sĩ Diệm: Nar do\ng dak si lah dơi ntru\nh an du đêt dak si ma bah kơi nar ne\ dak si mô dơi an do\ng. Âk nu\ih bên ntêm dak si tâm jay bah kơi jo\ nar so\k do\ng ma mô uănh tât nar do\ng bah dak si, nău aơ mbra khuch tât săk soan. T^ng dak si ma rnoh khuch geh êng êng rnôk do\ng le\ nar do\ng. Lor lah, nu\ih ji mô bah ma [ư ji jêng hô lơn n’hanh roh âk mông nar “khlay” gay săm ji rnôk nu\ih ji dôl n’gơch. Đê| đo\ng nu\ih ji kh^t lah ăp ntil dak si ne\ lah dak si way săm. Klach lơn, dak si le\ nar luh ăp chất khih [ư khuch an săk.

- Dược sĩ dơi an g^t na nê| lơn rnoh klach bah t^ng rmôt dak si lah pơng le\ rlău nar do\ng ?

Dược sĩ Diệm: Đah du đêt dak si do\ng bah dih ntô mô lah dak si bah duh ri dơi rnoh khuch mô hô yơn đah du đêt ntil dak si way săm kơt ji play nuih, hao huyết áp, chrach nju\ng, dak si way săm hen suyễn, dak ji nchrach măt [ư khuch du\t hô. Nt^t nsa đah nu\ih ji hao huyết áp, chrach nju\ng ri nu\ih ji an do\ng ăp nar. Lah dak si le\ nar tâm ban đah nău mô geh tam săm ri [ư âk nău rgâl hô jêng tât kh^t. Đah dak si kháng sinh an t^ng rnoh săm n’hanh nar săm. Lah ntil dak si aơ rlău nar do\ng mbra mô tâm di săm, [ư khuch an săk, lơn lah [ư jêng nu nău kháng sinh.

- Ơi dược sĩ ! Rnôk ntêm dak si săm ji tâm jay an njrăng ăp moh nău gay đăp mpăn n’hanh tam bah dak si mêh ?

Dược sĩ Diệm: Gay do\ng dak si đăp mpăn, mât ueh săk rnglăy ri tâm rnôk do\ng, nu\ih [on lan an njrăng du đêt nău bah kơi aơ:

An do\ng dak si t^ng nău nt^m bah nai dak si, dược sĩ, lơn lah đah rmôt dak si nchih săk.

Rnôk hăn rwa\t dak si an uănh na nê| nar do\ng bah dak si.

Lah geh tủ dak si tâm jay an uănh nđôi ăp khay, ntlơi ăp dak si êp le\ nar do\ng mô lah le\ nar. Ăp dak si kơt dak, jêh rnôk pơk ndru\p, bôl hôm e nar do\ng yơn mô dơi do\ng rlău 15 nar. Đah dak si nchrăch măt n’hanh ăp ntil dak si siro ri jêh rnôk pơk ndru\p mô do\ng rlău du khay.

Tâm rnôk mât prăp dak si an [ư t^ng nău ntru\nh in ta ntô dak si.

Nt^t nsa an dak si ta ntu\k kloh ang, dêr măt nar nchrăt. Mô an ta ăp ntu\k duh hô kơt tâm trôm bu\t ndeh mô lah ăp ntu\k nđ^t kơt jay um, jay u\nh.

Rnôk mô geh nău u\nh do\ng ri mô dơi pơk ndru\p dak si gay dêr nău dak si khuch yor ăp nkô| nău bah dih.

Đah du đêt dak si geh nău đă mât prăp lơn lah kơt insulin ri an t^ng rnoh duh nđik mât prăk in ta ntô. Nt^t nsa mât prăp ta duh bah 5-8 độ C mô lah trôm nđik tủ nđik gay đăp mpăn nău do\ng dak si geh tam.

Nu\ih rblang: H’Thi