Ơi kônh wa n’hanh le\ băl mpôl ! Bôl nău rêh bah ăp n’gor Tây Nguyên lah nsum, Dak Lak lah êng le\ geh njoăt hun hao, yơn lah, kon se bah dâng 5 năm deh brêt rgăy ta lam n’gor Dak Lak hôm e âk tal 4 rđil đah lam dak. Nkô| trăch nar aơ mbra nkoch an kônh wa wât na nê| mpeh nău kon se brêt rgăy ta dak he n’hanh mbơh an kônh wa g^t gay mât rong kon se bah dâng 5 năm deh ngăch dăng. Jă kônh wa n’hanh le\ băl mpôl kâp djiăt.

 Ơi kônh wa n’hanh le\ băl mpôl !

Tâm ăp năm bah năp, ndrel đah nău hun hao wa\ng sa rêh jêng n’hanh rnă njrăng ndơ ngêt sa lam dak dơi tong ăp, yor nău nsrôih bah N’gâng kan dak si n’hanh tât râng du\t n’hâm bah ăp n’gâng kan n’hanh le\ kon nu\ih, Việt Nam le\ dơi geh ueh tâm nău rgâl nu nău sa kah n’hanh săk soan bah nu\ih [on lan.

Ta dak he, rnoh kon se brêt rgăy jâk săk/năm deh le\ hu\ch âk lah kơp bah năm 1985 (51,5%) tât năm 1995 (44,9%) du năm hu\ch ring 0,66%. Bah năm 1995, (năm ntơm trong nchrăp lam dak ndơ sa kah) tât năm 1999 rnoh brêt rgăy le\ hu\ch ju\r hôm 36,7%, ring tâm du năm hu\ch 2%. Năm 2000, t^ng rnoh kơp uănh rnoh brêt rgăy hôm 33,8%.

Nău kan lam dak mpeh brêt rgăy 2001-2010 le\ gluh an rnoh, tâm ne\ nkoch tât rnoh brêt rgăy kon se bah dâng 5 năm deh:

Rnoh brêt rgăy jâk săk t^ng năm ta kon se bah dâng 5 năm deh kơp nsum lam dak du năm hu\ch 1,5% gay n’hu\ch hôm 25% tâm năm 2005 n’hanh bah dâng 20% tâm năm 2010. 

Rnoh brêt rgăy prêh săk t^ng năm deh ta kon se bah dâng 5 năm deh kơp nsum lam dak hu\ch du năm 1,5%.

Tât năm 2010, rnoh brêt rgăy mpôl n’gơi săk (jâk săk/năm deh) ta kon se 5 năm deh hu\ch âk, kơp nsum lam dak du năm ring hu\ch nklăp 1,5%, bah 33,8% năm 2000 ju\r hôm 25,2% tâm năm 2005 n’hanh 17,5% tâm năm 2010 (rlet rlău rnoh bah nau kan gluh an). Rnoh brêt rgăy săk dê| rgăy (prêh/năm deh) ta kon se bah dâng 5 năm deh le\ hu\ch bah 36,5% năm 2000 ju\r hôm 29,3% tâm năm 2010 (mô dơi di rnoh an n’hu\ch 1,5%/năm t^ng nău kan). Tât năm 2010 hôm e 28 n’gor geh rnoh brêt rgăy săk dê| rgăy âk lơn rnoh ring bah lam dak, tâm ne\ 12 n’gor geh rnoh rlău 35%. Aơ lah rnoh âk ngăn t^ng dăp rgum bah Rmôt kan dak si lam ntu\r neh; Việt Nam hôm e geh tâm rnoh 36 dak geh rnoh brêt têh rgăy âk tam lam ntu\r neh.

Ntuh kơl an ndơ sa kah lah ntuh an hun hao nu\ih kan an ueh. Nău kan lam dak mpeh ndơ sa kah lvang 2011-2020 gay mkra ăp nu nău ndơ sa kah mhe ntoh, rgâl tay nu nău ndơ sa kah bah nu\ih [on lan ViệtNam lơn lah bu ur n’hanh kon se rgop n’hao têh săk, ngăch dăng n’hanh ngăch prăl bôk rngok bah nu\ih Việt Nam. Nău r[o\ng bah trong kan lam dak mpeh ndơ sa kah 2011-2020 le\ gluh an:

N’hu\ch rnoh brêt rgăy săk n’gơi ta kon se bah dâng 5 năm deh ju\r 15% tâm năm 2015 n’hanh hu\ch ju\r 12,5% tâm năm 2020.

N’hu\ch rnoh brêt têh săk rgăy ta kon se bah dâng 5 năm deh ju\r hôm 26% tâm năm 2015 n’hanh ju\r hôm 23% tâm năm 2020.

Bol dơi geh nău ăp ueh dôl nchih dơn tâm năm bah năp yơn Việt Nam hôm e rdâng đah ăp nău ntu\l rlong têh mpeh ndơ sa kah. Tâm rnôk rnoh brêt têh bah kon se bah dâng 5 năm deh hôm e ta rnoh âk ri nu nău rmo\ng lăi n’hanh du đêt nău ji geh tât ndơ sa kah dôl geh trong hao, ne\ lah mbak jâk êng đah ndơ sa kah. Ăp nău ntu\l rlong tâm rnôk mhê joi ôp ăp nău nsrôih âk tâm nău [ư, trong r[o\ng tât ndơ sa kah tâm di n’hanh ntop săk soan an le\ rngôch rgop dơi geh nău u\ch hun hao răch năm ma Ngih dak he le\ ton [ư đah le\ rngôch lam ntu\r neh.

N’gor Dak Lak n’hanh ăp n’gor Tây Nguyên geh tâm nkual rnoh brêt rgăy âk ngăn bah lam dak. Rnoh brêt rgăy ăp năm hu\ch tâm ban yơn hôm e ta rnoh du\t âk. Âk n’gor nkual [on têh lam dak rdâng đah rnoh rmo\ng lăi dôl hao ngăch ri Dak Lak hôm dôl nsrôih n’hu\ch brêt rgăy  n’hanh brêt têh. Rnoh brêt rgăy n’gơi săk bah 51,1% năm 1999, hu\ch hôm 24,6% năm 2012 (hu\ch 1,26%/năm). Rnoh brêt têh bah 58,9% năm 1999, hu\ch hôm 35,4% năm 2012 (hu\ch 1,87%/năm). Yơn lah s^t let bah kơi, ngăch hu\ch rnoh brêt rgăy mbra du\t jêr lah mô nsrôih [ư ueh ăp nkô| nău bah bôk nău kan gluh an.

Rnoh brêt rgăy jâk săk/năm deh năm 2012 bah n’gor Dak lak 24,6% (dăp tal 61/63 n’gor nkual [on têh), tâm rnôk rnoh nsum bah lam dak 16,2%. Lah u\ch gluh an n’hu\ch du năm 1%, ri n’gor Dak Lak geh rnoh hu\ch brêt rgăy mbrơi nklăp 10 năm rđil đah rnoh nsum bah lam dak.

Rnoh brêt rgăy prêh săk/năm deh năm 2012 bah n’gor Dak lak 34,5% (dăp tal 57/63 n’gor, nkual [on têh), tâm rnôk rnoh nsum bah lam dak 26,7%. Lah r[o\ng u\ch gluh an hu\ch ăp năm bah 0,5-1% ri n’gor Dak Lak geh rnoh hu\ch brêt rgăy mbrơi nklăp 8-10 năm rđil đah rnoh nsum bah lam dak./.

           Ơi kônh wa n’hanh băl mpôl!.Ăp nau mhe nkah ba lơ nê ân saơ rnoh kon se brêt têh tâm dâng 5 năm ta n’gor Dak Lak dôl du\t âk rđil đah nau geh nsum bah lam dak. Gay geh ndơ sa tâm di kah ân kon se tâm dâng 5 năm, phung hên ho\ geh geh tâm nchră đah nau dak si Bùi Thị Tâm, Kruanh Phòng kế hoạch, Ntu\k mât chăm n’hâm soan deh nse n’gor Dak Lak mpeh nau kan aơ. Jă kônh wa n’hnah băl mpôl kâp djăt.

Ơi nai dak si, bah ăp nau mhe nkah ân saơ rnoh kon se tâm dâng 5 năm brêt têh tâm lam n’gor Dak Lak dôl ma âk rđil đah nau geh nsum lam dak. Ndri ntu\k kan nkô| nau [ư geh nau kan aơ?

‘ Nkô| nau [ư jêng nau brêt têh ri geh âk nkô| nau, yơn lah ngăn lah me bu\n ma kon mô geh mât chăm ueh rnôk bu\n, kơt lah ngêt sa mô to\ng ka, pah kan, rlu rlau mô tâm di, mât kloh ueh săk jăn rnôk bu\n ê tâm di, nau geh tât nau rluk mâl mpeh nau vay ơm n’hânh ưp nu\ih me ri đê| geh hăn khám rnôk bu\n, mô geh mbơh mpeh nau kan tâm rnôk dôl ma bu\n.

Ngăn lah nau văng sa bah n’gor Dak Lak, nau tâm ban nsum ri âk, âk lơn rđil đah ăp n’gor nkuăl yôk mpeh ba lơ, yơn rnoh kon se brêt têh ri rgum tâm nkuăl jru, nkuăl ngai, nkuăl [on lan rnoi mpôl đê|, kơt lah ăp tâm ăp nkuăl văng sa dêh, nau vay hôm rluk mâl, geh me mhe deh kon ri kon se knu\ng geh pu tâm khay bôk năp n’hanh ntơm sa por tâm khay tal 2, yor ri ma geh tât nau brêt têh tâm kon se jê|.

ndri ăp n’gâng kan moh ho\ geh ăp nau kan n’hêl gay kơl n’huch rnoh kon se brêt têh tâm n’gor, hah nai dak si?

‘ Rnoh kon se brêt têh bah n’gor Dak Lak kơp ntơm năm 2000 lah 45,5% n’hanh ăp năm nê ri rnoh kon se brêt têh n’huch yor geh n’gor ntuh kơl n’hanh Tung ương ntuh kơl du năm kơp luh geh nklăp du mren. Phung he ntuh kơl tâm kon se, ngăn lah kon se brêt têh tâm dâng 5 năm, bôk năp bah ăp ntrong nkoch mbơh ân ăp nu\ih me, tal 2 đo\ng lah ndâk nau ngêt sa ân kah ân ăp kon se brêt têh nê n’hanh n’gor ko\ ho\ ntuh kơl ân năgn tâm nau kan dak si, ntrơm n’gor tât nkuăl, tât xã n’hnah ăp nu\ih kơl mbơh nau bu ko\ hăn nkoch trêng n’hnah nti\m nti ân ăp nu\ih me, yor ri nau n’huch brêt têh bah n’gor n’huch ko\ rnơm, du gưl lah yor ntrong nu\ih kan kơl an dak si tâm [on lan.

Gay rgâl lơi nau kan mhe nkah, nai dak si moh nau ndơ\ luh gay nkah đah ăp nuih dôl ma mât chăm kon brêt têh?

‘Gay kơl an kon se brêt têh tâm dâng 5 năm mô hôm brêt têh mô lah n’huch rnoh brêt têh ri gâp geh du đê| nau nkah đah ăp nu\ih me mbơ\ lah, tal bôk năp lor ma ăp nu\ih me nchrăp ma bu\n ri gay nchrăp lor nau mi\n lor ma bu\n, rnôk ho\ bu\n ri gay geh nau ngêt sa, rlu rlau ân tâm di, kơt lah, pah kan n’gơch, nau ngêt sa to\ng 4 rmôt ndơ sa, ngăn lah ndơ sa to\ng ka n’hanh Vitamin, chất đạm ri gay geh puăch, tui,ka,reng, byăp tuh n’hanh ăp ntil play sa ri tâm nê geh âk Vitamin n’hanh ăp nu\ih me gay hăn khám ndul bu\n ti\ng ăp khay, chuh dak si n’gang uốn ván n’hanh ăp nau ji ân to\ng ăp n’hanh rnôk deh kon ri ân kon pu toh nkre tâm rnôk du mông bôk năp jêh luh tă ndul me. Ân kon se puh toh me tâm 6 khay bôk năp, nau đă pu dak toh me tâm 6 khay mô di lah mô ân kon ngêt tay du ntil dak êng, mô lah Vitamin êng, ma knu\ng pu toh tâm 6 khay bôk năp, n’hanh ntơm ân kon se sa ntop rnôk khay tal 7 n’hnah rgop nsum đah ân pu toh.

Rnôk mhe deh ri mhâm nơm mât chăm kon se hah nai dak si?

‘Gay geh kon se dăng ueh n’hâm soan, ngăn lah kon se bôk năp bah nau hun hao ntơm du năm tât 5 năm lah nau du\t khlay yor ri ăp nu\ih me gay nkah lah ntơm khay tal 7 ân kon se sa ntop n’hanh rnôk kon se sa ntop ri ăp nu\ih me gay nkah lah pơh bôk năp ân kon se sa bột nju\ng, jêh ri he ntrơn ân kon se sa bột geh boh. Gay na kon se sa ntơm đê| tât âk n’hanh ntơm sa mbe\ tât sa sơh gay kon se nơih mơng đah ăp ntil ndơ sa n’hanh ueh lăp ndơ sa tâm săk. Kon se tât rnôk 2 năm, rnôk ma sa ri gay đăp mpăn to\ng 4 ntil ndơ sa lah, bôk năp lah rnoh, đạm, ndơ sa lay, Vitamin A n’hnah Vitamin vi khoáng ăp ntil kơt lah Rnih lah ntil rnoh geh rnih phe mô lah rnoh mbo, bum, ri ko\ moh lah rnoh. Tal 2 lah ăp ntil geh đạm , geh puăch, ka, tăp, tui, reng ăp ntil nê lah đạm, jêh ri tuh ăp ntil jêh ri tât vitamin, rmôt vitamin A geh puăch, pyăp ndrih, byăp play n’hnah lah ân sa tuh, tăp, puăch ri gay sa ntop đah ndơ sa âk Vitamin C, kơl lăp săt, kơt ân lah du hê kon se ma phung he ân sa du nar ri geh phe, puăch, ka, jêh ri tuh mô lah byăp ndrih, byăp sa ri he săch ăp ntil byăp geh màu ndrih ngăn, mô lah bum play ri gay geh màu êr ngăn kơt lah Cà rốt, mô ân sa ntop prit mô lah xoài. Dak ngi ri ân kon se ntop tay dak ngih nkra tă bum play mô lah [ơ ko\ ueh ngăn, gay ân kon se geh du tơ\ sa kah ngăn ri gay to\ng 4 rmôt phe bôk năp, tal 2 lah puăch mô lah ka mô lah, tuh tăp, tal 3 lah byăp ăp ntil byăp, play, tal 4 lah gay ntop du đê| dak ngi, lor ma gâm ri gay nkah lah rao kloh ty n’hanh lôch gâm ri ân n’ik ân kon se sa nkre, mô dơi ân jo.

Đah kon se [lau sa, ri ăp nu\ih me moh nau [ư hah nai dak si?

‘Aơ ko\ lah nau kan gay rvê bah ăp nu\ih me ân kon mô u\ch sa, [lau sa. Ngăn lah rnôk ma mâp kon se [lau sa kơt ri ri\ ăp nu\ih me gay nsôih, Mbơ\ păng ko\ gay nsôih n’hanh leng ngăn kon n’hanh nau khlaty lah mô dơi nchâp đă kon se sa ma phung he gay nsôih n’hanh bonh ri păng sa geh âk lơn lah nau nchăp đă. Rnôk kon [lau sa ma phung he mô dơi bonh kơt lah Nsôih, nkre geh nau păl m’ak ân kon se nkre ân kon se nkre sa nkre păl, nkre geh nau mi\n ueh ân kon se rnôk sa ma kon se hôm sa mô âk n’hanh kon se mô hao jâk săk ri phung geh gay ntop du đê| ntil Vitamin gay he bonh kon se sa kơt lah vitamin A, D, E geh ơm tâm ăp ntil vitamin rnôk ma geh n’gâng kan dak si nkah ri Vitamin rgum nê gay geh nau ân bah nai dak si, yơn me mô dơi dah ma hăn rvăt êng ân kon se ngêt, ma gay leo kon se tât ngih dak si mât chăm n’hâm soan deh nse, geh khám n’hnah ân ngêt ri rnôk nê mư ăp me  dơi đăp mpăn.

Ơ, dăn lah ueh nai dak si.

Nkô| trăch “N’hâm soan-nau rêh” yor ntu\k kan Rađiô Việt Nam gu\ kan ta Tây Nguyên [ư tât ta aơ dăn njưh. Nkô| trăch ba kơi mra pơk tâm nar pe n’hnah nar prao ăp pơh. Lah ueh kônh wa ho\ pơk djăt./.