Tâm ăp năm rlau aơ, ndơn geh nau kơl an bah Đảng, Ngih dak, ăp gưl kan n’gâng kan n’hanh nau nsôih bah ăp rnăk vâl nu\ih [on lan, nau rêh, nau pah kan tâm ăp nar bah kônh wa ho\ geh âk nau rgâl mhe ăp ntil. Yơn lah, ri tâm du đê| ntu\k, yor âk nkô| nau, nau mi\n mât nau kloh ueh ê geh [ư ueh ơm. Aơ lah nau tơm bah nkô| nau ntưp rêng nau srê ji klach rvê.

Xã Đak Năng, nkual [on têh Kon Tum, n’gor Kon Tum rlau 3.600 nu\ih [on lan ri n’gul rnoh nê lah nu\ih rnoi mpol đê| rnoi Bahnarr, mpeh Rơngao. Tâm ăp năm rlau aơ, ntơm bah bộ nau kan bah Đảng, Ngih dak n’hanh n’gâng kan, nu\ih [on lan ta aơ geh âk nau rgala mhe. Đah 2 [on rnoi mpôl đê| Tà Dộp n’hanh Plei Rơ Wắc, rgâl âk ngăn lah kônh wa ho\ [ư nau tâm nkhah rnăk vâl, [ư mir. Yơn lah, lah uănh n’hêl n’hanh hăn jru gay ma uănh ri saơ ơm ăp nau vay ơm gu\ rêh kơt ơm, mô kloh ê, nau nê ê geh kônh wa jut jăng lơi, ma ngăn lah tâm nau mât rong ndrôk rpu. Bol ma di\ng le\ ăp rnăk ho\ gu\ ngih tâm dâng, kơt lah mô hôm geh ngih klơ gay ma kât ndrôk rpu tâm nâm ndjrôm ôh, yơn lah mô đê| rnăk a[aơ lo\ nkra ndrung rpu ndrôk êp ngih gu\, mô lah ndrung prêh lơn ma ngih , [ư yan mih dak hoch tă bah ndrung ndrôk rpu hoch lăp tâm ngih gu\ bah nu\ih [ư mô kloh. Ôp mro ri kônh wa mư nkoch, nê lah yor gay mâ drăp ndơ, klach phung bu ntu\ng ndrôk rpu yor ri ma knu\ng dăch ân nơih mât. Nô Điinh Xanh, [on Plei Rơ wắc dôl ma kuiah lơi ach ndrôk ba năp mpông ngih, nkoch:‘Nkra ndrung ndrôk mhe knu\ng 2-3 khay aơ dơm. 3-4 mlâm kon ndrôk mhe deh. Ri gâp nkra ndrung ba năp ngih ri di\ng păng [ơ lăp tâm ngih”.

Hăn lôch bar play [on Tà Dộp n’hanh Rơ wắc, phóng viên nkô| trăch săo, mô đê| rnăk vâl [on lan hăn ngai mư geh dak do\ng. Nô A Tứp, [on Tà Dộp dâk ba năp ăp thung dak ntoh nau mô m’ak: Yan vai, ntu dak tâm [on ho\ suăt le\, gay geh dak do\ng ri hăn ngai mư geh. Lôch du nar hăn kan mir, kêng măng si\t ri lo\ rdeng thung dak đo\ng. Unăh ăp kon se jê| bah A Tứp muh măt [ơ\, jâng ty rmau ngăn yor krêp choih, kho ao jo\ nar mô geh pih, ho\ [ơ\ jêng màu êng, nau nê ân saơ nau mât kloh săk jăn mô đăp mpăn. No A Tưp, ngơi:‘ Ngih hên ri do\ng dak ntu, do\ng nsum đah âk rnăk êng đo\ng. Yan vai ri ta aơ mô geh dak, suat hô ngăm, jur tât ta ngai ri gay ma so\k dak, ma so\k dak ko\ jêr ngă, leo nsi\t dak pih kho ao jêh ri n’gon piăng ko\ jêr, joi dak ko\ jêr jo\t ngăn”.

Du [ư nau mô ăp tâm kan mât kloh ueh ntu\k ntu ta xã Dak Năng nê lah âk rnăk vâl ê geh ngih ach ân kloh ueh. Nai dak si Nguyễn Thanh Đức, Kruanh ngih dak si xã Đắc Năng, nkuăl [on têh Kon Tum, ân gi\t: Ho\ nkoch trêng, rgo\ jă âk ngăn yơn kônh wa ê geh nau rgêl mhe âk. Năm 2013, nau ji klơm A ntoh luh ta xã Đắc Năng đah 32 nu\ih geh nau ji, ntu\k kan n’gâng kan jêh nê ko\ năl ngoai tâm ăp nkô| nau tơm lah nau mât kloh ueh mô đăp mpăn. Ba năp nau aơ, gay rchăng nau ji n’hanh ko\ ăp nhoat n’hao prêh nau rêh bah kônh wa, Ngih dak si xã Đắc Năng dôl nsôih rgo\ jă kônh wa [ư nau ngêt si\, sa duh, ntrơn lơi ndrung ndrôk rpu ngai ngih gu\, ngai ngih ach, [ư ngih ach kloh ueh n’hanh n’ghao nau mât kloh ueh nsum. Nai dak si Nguyễn Thanh Đức, ân gi\t:‘Gay rchăng der ăp nau ji, srê ntoh luih, ntưp rêng, êng ăp nau ji tâm nau kan chuh dak si, jêh ri ngih dak si ko\ dôl n’hao nau kan nkoch trêng, nau mât kloh ueh ntuưk ntu lah nau kan tơm gay n’hao nau mi\n, nau gi\t bah nu\ih [on lan. Ăp khay ngih dak si xã ho\ tâm pă nau kan, rgop đah ăp ding mpeh Rnâng kan mât chăm n’hâm soan bôk năp n’hanh râng nau kan kơl an ân Uỷ ban xã tâm pă nau kan ăp n’gâng kan, ntu\k kan, rmôt kan gay jur nkoch ntrêng tâm ăp ntu\k [on lan gu\ ko\ kơt lah klơ lao ntoh nau ngơi bah xã đah nau kan mât kloh ueh ntu\k ntu gay rchăng der đah nau ji, srê, ngăn lah nau ji tâm ntưp mpeh trong proch”.

Nau nkoch bah phóng viên nkô| trăch mhe nơh nchih ân saơ, mô di ta ăp ntu\k n’hanh ăp tơ\, nau kan âmt kloh ueh ntu\k ntu gu\ rêh ko\ geh kônh wa mât uănh n’hnah mât [ư ân ueh.

N’hanh gay kônh wa gi\t tay nau kan mât kloh ueh ntu\k ntu mô ueh, mô kloh mra [ư kônh wa mâp âk đah moh nau ji n’hanh nau khuch tât n’hâm soan, a[aơ jă kônh wa n’hanh băl mpôl ndrel djăt nau tâm nchră bah Phóng viên đah nai dak si chuyên khoa 1 Nguyễn Huy Du, ngih dak si nkuăl Đắc Hà, n’gor Kon Tum, nkuăl geh rlau 48% rnoh nu\ih [on lan rnoi mpôl đê|!.

Tâm âk năm bah năp, nău rêh bah nu\ih [on lan, lơn lah [on lan rnoi mpôl đêt tâm nkuăl le\ geh âk nău rgâl ueh. Mpeh nău g^t mẩ răk kloh ueh bah kônh wa a[aơ Nai dak si phâm geh nău uănh lah đo\ng ?

Nai dak si Nguyễn Huy Du: A[aơ dơi geh nău uănh m^n bah ăp gưl, g^t răk kloh euh ntu\k ntô, răk săk jăn n’hanh trong kan rchăng n’gang ăp nuh srê dơh ntư\p ta nu\ih le\ dơi [on lan rgâl du trong du\t tâm di. Uănh nsum tâm ăp năm dăch aơ kơt mô geh nuh srê ntoh yơn ma nu nău ntư\p ăp naư ji, rnoh ntư\p ăp nău ji tâm tưp, ăp nu\ih ji mpeh trong proch, trong n’hâm yor ăp ntil kamun kaman. Hôm e rnoh âk n’hanh chah chrai ta âk ntu\k. Nkô| trăch khlay yor nău g^t wât rgâl nu nău răk mât kloh ueh nsum bah du đêT [on lan nkual rnoi mpôl đêt mô ho\ ueh.

  Ơm ăp nău bên tâm gu\ âm ăp nar lah ngoay tâm âk nkô| nău [ư nu nău mô kloh ueh ơi wa ?

Nai dak si Nguyễn Huy Du:  “Ư ! kơt gâp le\ lah bah lơi, nău du đêt kônh wa hôm e bên kơt hăn tâm bri, b^ch tâm mir mô kăt mu\ng, ngêt dak mô gâm, ngêt dak rih, mô lah do\ng dak mô kloh ueh, mô lah m’ơk ndrôk rpu, kik djiăr lơn lah tâm ăp rơh lễ hội hôm e geh ăp nău bên ngêt sa mô dơi kloh ueh. Rlău ma nău do\ng jay ăch chrach, mô ho\ tâm di kloh ueh, bên sa ndơ sa rih, biăp rih, bla mham… lah ăp nkô| nău khlay ăp nu\ih ji mpeh trong proch hao âk tâm ăp yan n’hanh geh ntoh jêng srê têh”.

 Nău nu\ih [on lan mô mât kloh ueh mbra khuch phâm tât săk soan bah kônh wa n’hanh [on lan ?

Nai dak si Nguyễn Huy Du:  “Nău nu\ih [on lan geh ăp nău bên gu\ âm mô ueh, kơt b^ch mô kăt mu\ng mô lah mô ho\ geh âk nău m^n tâm nău mât răk kloh ueh khuch du\t âk tât săk soan bah săk nơm n’hanh [on lan. Nt^t nsa kơt rnôk ntư\p ji kop duh yor b^ch mô kăt mu\ng mbra djuôr hu\ch soan pah kan, n’gu kop ji ntư\p an [on lan. Mô lah răk ntu\k ntô gu\ âm mô ueh mbra dơh ntư\p duh rtoh trong mham du\t dơ\ ntoh jêng srê, [ư khuch tât pah kan jan sa hun hao wa\ng sa. N’hanh lơn lah đah nău bên ngêt sa mô tâm di kloh ueh, kơt ndơ sa mô s^n, biăp rêh, ngêt dak mô kloh ueh ri mbra du\t ndơ\ ntư\p ji mpeh trong proch kơt ji ndul djroh, ji trong proch kranh, ji ndul amip… ngăn lah bên sa bla mham kik djiăr rêh ma a[aơ. Đah ăp nău bên mô ueh n’hanh mô mât kloh ueh nsrum an [on lan kơt gâp le\ lah bah lơ ri rnôk ntư\p ăp nău ji ka lơ đah m’ơk lêng kik djiăr, ndrôk rpu, hăn ăch chrach, mô kloh ueh du\t dơ\ ji tâm tưp ta [on lan kiău ma [ư jêng srê ta ntu\k’’.

 Tâm ăp ji tâm tư\p ma nu\ih [on lan dơi geh mâp rnôk nău mât kloh ueh mô dơi ueh đăp mpăn, nai dak si an g^t moh nău ji klăch ngăn n’hanh way mâp ngăn ?

Nai dak si Nguyễn Huy Du:  “A[aơ, ta nkuăl geh [on lan rnoi mpôl đêt gu\ rêh, nău mât răk kloh ueh mô dơi đăp mpăn du\t dơ\ mâp ăp nau ji tâm tư\p klăch bah kơi aơ:

- Ăp nău ji mpeh trong proch: Way mâp n’hanh geh rnoh mâp du\t âk kơt ji ndu; djroh ndal ji trong proch kranh, kh^h ndơ sa, môr ji klơm A n’hanh du đêt ji trong proch êng.

- Mpeh ăp nău ji đah trong n’hâm a[aơ rnoh geh du\t âk đo\ng yor nkô| nău mât răk kloh ueh mô rjăp, kơt ăp nău ji trong n’hâm, cúm A. rlău ma ne\ hôm ntư\p ăp nău ji êng kơt duh rtoh trong mham, kop sâr n’hanh ji jâng-ty-mbung a[aơ dôl geh chah chrai ta lam ntu\k”.

Nai dak si geh nău nt^m đo\ng rnôk kônh wa saơ nơm, nu\ih bên mô lah [on lan geh ăp nău ji tâm tư\p ?

Nai dak si Nguyễn Huy Du:  “Rnôk kônh wa saơ nơm mô lah nu\ih bên tâm rnăk wâl mô dah [on lan ntư\p ji, mô lah ntôn geh ntư\p ji tâm tưp ân njrăng ăp nău bah kơi aơ:

Bôk năp: Ân nkhah êng ơm ta wâl, lơi ir mâp pah đah nu\ih ntư\p ji, lah rnôk mâp pah an trum bok pu\t muh n’hanh răk kloh ueh, ty đah xa [u jêh rnôk mâp pah.

Tal 2: lah mbơh đah ngih dak si xă mpeh nu nău geh nu\ih ji; ndơ\ nu\ih ji tât ngih dak si dăch nngăn khám n’hanh dơi mbơh săm.

Tal 3 lah răk kloh ueh ngih wâl, ntu\k ntô ju\m dăr n’hanh ta [on lan, mât kloh ueh n’hanh [ư t^ng ăp nău nt^m bah cán bộ y tế rnôk ma can bộ y tế tât nkoch trêng, rgo\ jă.

Tal 4 lah n’hao soan cho\l rdâng săk jăn bah ăp nu\ih tâm rnăk wâl [ư t^ng nking n’gang rjăp gay n’gu ji tâm tư\p rnôk ngih pah kan dơi kan nt^m đă.

Tal 5 ân chuh dak ji ăp ntil vacxin an kon se njrăng n’gang ăp nău ji tâm tư\p ma a[aơ n’gâng kan dak si dôl [ư t^ng tâm bôk nau kan chuh treh hvi.

Tal 6 lah ntlơi ăp nău bên ngêt sa, gu\ âm mô kloh ueh; râng ndrel [on lan, ntru\t đă ăp nu\ih tâm rnăk wâl mât ueh kloh êng nơm n’hanh răk kloh ueh nsum ta ntu\k he gu\.

T^ng nai dak si, gay nking n’gang bah n’gu tơm ăp nău ji tâm tư\p ma nkô| nău lah yor mô mât răk kloh ueh, n’gâng kan dak si nkuăl, yor nu\ih [on lan nơm, rnăk wâl n’hanh [on lan an moh ndơ [ư ?

Nai dak si Nguyễn Huy Du:  Gay nking n’gang ăp nău ji tâm tưp bah nkô| nău mô mât kloh ueh, n’gâng kan dak si gưl n’gor n’hanh ăp nu\ih, rnăk wâl n’hanh [on lan ân [ư:

Bôk năp lah ân [ư răk kloh ueh êng săk nơm, răk kloh ueh ntu\k ntô gu\ âm, mât kloh ueh nsum ta ntu\k gu\ rêh du trong rhăt jăp.

Tal bar lah ngêt sa kloh ueh, ngêt duh sa s^n, do\ng ăp ndơ sông sa geh tu tơm na nê|.

Tal pe lah le\ rngôch ăp n’gâng kan tâm ne\ n’gâng kan gưl n’gor lah ntu\k tơm khlay tâm nău nkoch trêng gay n’hao g^t wât bah nu\ih [on lan g^t mât kloh ueh nsum kơt lah ăp trong rchăng n’gang ăp nău ji tâm tâp dôl gu\ tâm ntu\k, geh ta [on lan.

Tal 4 lah [ư chuh vacxin an ăp nu\ih ji tâm tưp geh nău klach ma le\ dơi N’gâng kan dak si an n’hanh groi n’ôi ăp nu\ih ji bôk năp gay geh ăp trong săm ji n’hanh nt^m đă an nu\ih [on lan ơm.

Dăn lah ueh nai dak si đah nău tâm nchră aơ !