VOV4.M’nông - Ti\ng nau kơp, ăp năm, lam n’gor Dak Nông saơ tay geh nklăp rlau 200 nuih hiăn mhe, tâm nê rnoh nu\ih hiăn tât ji klơm soh geh rlau 55%. Ti\ng nau kơp bah ntu\k kan dak si ri rnoh kơp mhe knu\ng geh 50% rnoh nuih geh nau ji tâm rnoh ngăn. Nkô| nau ngăn lah nu\ih [on lan ê gi\t ngăn tata nau ji, ndrel đah nau mi\n rvê, klach bu mưch yor ri ma nu\ih hiăn mô jang tât ngih dak si gay ma khám n’hanh săm. Nau aơ ko\ [ư âk nau jêr ân nau kan gi\t tu tơm geh nau ji tâm [on lan.

Nai dak si Trần Thị Vân Anh, Trường khoa Hiăn, Ngih dak si njranưg n’gang nau ji [on lan bah n’gor ân gi\t: Rnôk geh ntưp hiăn, nu\ih ji vay săm tâm âk nar âk khay n’hanh tâm di ntrong mư bah nau ji. Yơn a[aơ, yor nau rvê bah nu\ih ji ê njrăng ngăn yor ri ma mô hôm u\ch săm mô lah săm mô tâm di đah nau nchrăp mpeh khay mô lah rnoh dak si, [ư tât nau ji lơn ma hô. Aơ ko\ lah nkô| nau tơm [ư  geh âk kman hiăn rdâng đah dak si, [ư jêr tâm nau kan njrăngm, n’gang hiăn tâm n’gor. Ntoh ngăn kơt a[aơ, Ntu\k ngih dak si ho\ saơ 4 nu\ih geh nau ji ma rdâng đah dạk si tâm ăp nkuăl Chư Jut, Dak Glong n’hanh nkuăl têh Gia Nghĩa. Ep nê, rnoh nuư\ih ji săm bah hiăn ăp năm ê âk, knu\ng geh bơi tât 80%. Êng nêm, ndrel đah nau hao âk bah nu\ih ntưp HIV, ri rnoh nu\ih ntưp HIV-hiăn ko\ ntoh nar lơn âk đo\ng.

Tâm rnoh ăp nkô| nau geh tât nau kan njrăng, n’gang hiăn hôm âk nau jêr jo\t, nau ê dơi, geh nau rgop nau khlay tâm nau tâm nkhah đah nu\ih geh nau ji hiăn ta Dak Nông hôm âk ơm. Ntoh ngăn kơt lah wa Phượng, ta Tổ Dân phố 10, Phường Nghĩa Thành, nkuăl têh Gia Nghĩa. Bol ma ho\ 74 năm n’hanh geh tata 3 nu\ih kon, yơn rnôk siăk hiăn, păng hôm rêh du hê, kon sau klach ntưp ri mô geh tât mât chăm. Yor mô geh mât chăm [a [ơ nau ji bah wa Phượng nar lơn ma jru, gay săm âk lơn.

Ko\ ntơm nau ê gi\t rbăng ngăn mpeh nau njrăng nau ji hiăn, yor ri âk nu\ih [on lan hôm thơ tha, ê uănh khlay tât nau kan xét nghiệm, săm. Năm 2014, lam n’gor geh rlau 3000 tâm rnoh 4.500 nu\ih geh ntôn lah hiăn ranag xét nghiệm, ri geh 70,6%. Aơ lah nkô| nau khlay [ư ăp năm tâm n’gor geh âk nu\ih hiăn mhe. Ntoh ngăn kơt ta nkuăl Chư Jut, 3 khay bôk năm ho\ saơ 17 nu\ih hianư mhe, nkuăl Krông Nô saơ 10 nu\ih, nkuăl Dak Mil geh 9 nu\ih…

Êng nê, nau kan njrăng, n’gang hiăn mâp nau nau jêr yor du đê| nkô| nau kơt: Nua gi\t rbăng tâm nau kan ê tâm ban, khuch tât nau mât, săm nu\ih ji, cán bộ [ư nau kan tâm xã vay rgâl, nau tâm rgop đah bôk nau njrăng HIV n’hanh hiăn ê ueh, [ư du đê| nu\ih ji nkre geh 2 nau ji nar lơn âk.

Ti\ng wa Trần Bình Minh, Giám đốc Ngih dak si njrăng n’gang nau ji nu\ih [on lan n’gor, gay năn saơ nu\ih hiăn mhe ko\ kơt lah n’huch nau ntưp ri gay geh nau lapư kan bah lam [on lan. Mpeh ntu\k kan dak si mra [ư ăp nau kan ân tâm di, nga\n lah uănh tata nau ntru\t dăng lơn nau kan nkoch trêng gay n’hao nau gi\t bah [on lan mpeh nau njrăng, n’gang hiăn. Ăp năm, ntuk kan ko\ mra n’hao nau [ư nâp ntrong kan, hun hao nau njrăng n’gang tama n’gor, nkuăl, xã gay rgum geh geh nsum kơl an gay ntru\t jăng lơi ji hiăn ti\ng nkô| nau bah Bôk nau kan neh dak njrăng, n’gang hiăn. Yơn lah, mpeh [on lan, Nu\ih [on lan ko\ gay gi\t, jut jăng lơi nau tâm mưch, tama nkhah đah nu\ih siăk hiăn. Ăp nkuăl ko\ gay uănh khlay lơn tât nau kan saơ nu\ih ji hiăn n’hanh năn njrăng, n’gang lơi nau ntưp, der nau rdâng mô tam đah dak si.

          Ơ ! a[aơ gay kônh wa n’hanh le\ băl mpôl g^t mpeh ăp nău geh n’hanh rchăng n’gang nău ji hiăn,  kơt nău le\ nkoch ta bôk nău ntuh, Nu\ih nchih nău nkô| trăch N’hâm soan đah nău rêh geh rơh tâm nchră đah Nai dak si Trần Bình Minh, Kruanh Ntu\k rchăng n’gang ji nău rêh kon nu\ih n’gor Dak Nông wa\r nău aơ. Jă kônh wa n’hanh le\ băl mpôl kâp djăt ! 

- Ơ, Ơi nai dak si, nu nău ji hia\n ta lam n’gor Dak Nông rnôk bah năp mhâm mêh ?

- Nai dak si Trần Bình Minh: Dak Nông lah n’gor nkual bri yôk, ăp nkuăl, xă geh ntư\p ji hiăn đah rnoh đah rnoh 60 nu\ih tâm 100 rbăn nu\ih. Uănh năl geh kaman hiăn tâm n’hak geh ntop nklăp 30 nu\ih tâm rlău 100 rbăn nu\ih. Du năm ring g^t saơ 300 nu\ih ntư\p ji, êp geh ntư\p tâm ban, mô rgum ta ăp nkual…

- Dăn wa an g^t ăp nău geh ntoh bah ji hăn ?

- Nai dak si Trần Bình Minh: Dak Nông n’gor mhe njêng, ach o, âk rnoi mpôl đêt, nău wât rbăng bah [on lan mpeh rcha\ng n’gang ji mô âk. Nău êng nău rêh hôm e đêt jêng nău mât uănh săk soan nơm mô ho\ ueh, lah ngoay tâm âk nkô| nău ji hiăn hun hao. Rlău ma ne\ lah n’gor geh âk nu\ih [on lan, hao cơ học, nu\ih ji ntu\k êng tât du\t âk. Đah êng nu\ih, yor nău wât rbăng mô âk, jêng trong rcha\ng n’gang bah nu\ih [on lan mô ueh, mô to\ng trong rcha\ng n’gang, mô geh n’hao dăng n’hâm soan, n’hanh me bơ\ mô chuh di dak si… lah nkô| nău [ư ji hun hao.

- Dak Nông le\ geh âk nău nsôih mhâm tâm nău  kan  nkoch trêng rchăng n’gang hiăn n’hanh knơm ne\ ma nău wât nu\ih [on lan dơi hao mhâm mêh ?

 - Nai dak si Trần Bình Minh: Tâm âk năm bah năp, trong kan  rchăng n’gang hiăn bah n’gor le\ ntrôl dăng, đah ăp trong kơt nkoch mbơh tă bah báo, rađiô, pa nô, mbơh nt^m so\ng dăng, tâm ngih sam [u\t, nsum mpôl… N’hanh ăp nu\ih kan y tế geh nău kan rchăng n’gang. N’gor hun hao nâp nâl rmôt cán bộ way mât uănh pah kan, geh trong rgum tât xă phường, jêng trong nkoch trêng rchăng n’gang ji hiăn du\t ueh, săm ngăch. Jêng tât a[aơ bol nău wât rchăng n’gang tâm [on lan, nkual rnoi mpôl đêt mô ho\ âk yơn le\ geh nău rgâl…

- Ơi nai dak si, rnôk ntưp ji hiăn, nu\ih ji hiăn n’hanh [on lan ntu\k geh nu\ih ji ân mhâm [ư ?

- Nai dak si Trần Bình Minh: Đah âk nău geh ji du\t dơh g^t năl kơt bah kơi: Ji khak n’hak, mô lah ji ntang ntơh, mô lah rgăy, mô lah duh đêt kêng măng, mô lah ngêt sa mô lăp, o\k r’ah… ri nu\ih ji ân tât ăp ngih dak si dăch ngăn gay khăm săm… Nu\ih ji jêh rnôk khăm s^t [on lan săm mô kâp nkhah êng. Yơn lah ân geh trong rchăng n’gang bah an ntư\\p trêng an nu\ih bên mô lah [on lan… đah trong mkra kơt t^ng ueh trong săm bah nai dak si t^ng nău nt^m. Nău siăk khak n’hak ân đăp mpăn t^ng nău way [ư kloh ueh mô an luh bah dih lêng lang. Mpeh đah rnăk wâl ân njrăng dêr kơt n’hao ngăch săk soan an săk nơm n’hao soan cho\l rdâng nău ji, [ư ueh chuh dak si an kon se, n’hanh an nt^m nu\ih ji săm di trong săm, mô an trong ntưp trêng…

- Dăn lah ueh Nai dak si. 

                                                                                                Nu\ih rblang: H Thi-Y Sưng Phê Ja