Ta nkuâl Ia Pa, n’gor Gia Lai, Bôk nău kan n’hŭch ach o jŏ jong gưl neh dak dôl nsĭt tay ăp nău dơi uĕh. Ndrel đah rdâk nâp uĕh tay ndơ dŏng, ndơ̆ rgâl khoa học kỹ thuật, kơl nuĭh ƀon lan n’hao săk geh nău kan, ntop kơl trong rêh an rnăk ach o ta nkuâl, dôl ntik n’hao nău dơi tam, kơl kônh wa đăp mpăn nău rêh n’hanh nsan hao klaih rlău ach o jŏ jong..

Yuh Ksor H’Pep, 32 năm deh, gŭ ta thôn Blôm, xã Kim Tân, nkuâl Ia Pa lah ngoăy tâm ăp rnăk jêr jŏt. Sai hăn wăng sa ngai, yuh H’Pep ndrel 3 kon jê̆ rguah rguơ joi nău rêh. Tâm nê, I yuh dak bôk geh nău ji Down. Năm 2022, rnăk yuh dơi n’gâng kan ta ntŭk kơl an du mblâm ndrôk deh kon gay joi trong rêh. Tât aƀaơ ndrôk me hŏ deh 1 lông kon, yuh H’Pep uănh nê  lah ndơ an nuih n’hâm rhơn nđơr klaih rlău ach o. yuh Ksor H’Pep nkoch:

“Rnăk mpôl hên mpeh săk ach o jêng dơi n’gâng kan ta ntŭk ntop kơl an kon ndrôk mât deh kon, bol nău rêh rnăk wâl nha hôm dŭt âk jêr jŏt yơn nha hôm nsrôih mât chăm gay ndrôk deh kon rơ̆ jêng đŏng. Dơi geh nău mât uănh ntop kơl kơt nê njêng suan ntrôl gay mpôl hên nsan hao wăng sa, geh tay tơm wăng sa gay rvê an oh kon đŏng”.

Wa Ksor Bluynh, kruanh thôn Blôm, an gĭt thôn geh 517 rnăk đah bơi 3.000 nuĭh. Lvang năm 2021 -2024, nơm geh trong ntop kơl bah bôk nău kan gưl neh dak, 31 rnăk tâm thôn hŏ dơi ntop kơl ndrôk deh kon. Wa Ksor Bluynh ntĭm nti na nê̆ ăp rnăk ach o, dăch kêng ach o mât chăm ndrôk n’hanh lah rjăp nău khlay bah nău n’hŭch ach o jŏ jong đah kônh wa tâm ƀon. Lôch 3 năm, aƀaơ rnoh âk rnăk ach o n’hanh dăch kêng ach o tâm thôn ntơm bah 30 rnăk aƀaơ hŏ hŭch tât du n’gul:

“Mhe aơ dơi geh nău ntop kơl bah n’gâng kan ta ntŭk, na nê̆ lah ntơm bah bôk nău kan ntop kơl an ăp rnăk ach o, dăch kêng ach o. Rnôk nê ri kônh wa dơi ntop kơl an ndrôk, kon ndrôk mât deh kon. Ntơm bah ăp ndơ mât dja ri kônh wa mơ geh ndơ ma rgâl geh wăng sa rnăk wâl, nsrôih mât chăm gay ndơ mât deh kon, gay mbrơi mbrơi ntơm bah nê wăng sa geh hao lơn, an tât aƀaơ geh tay âk rnăk nsan hao klaih rlău ach o”.

Nô Siu Thức, 36 năm deh, ta thôn Plei Du, xã Chư Răng, nkuâl Ia Pa lah rnăk ach o, mô geh neh tuch tăm, wăr năm hăn kan thuê  an bu dơm. Bôk năm 2024, rnăk nô dơi ntop kơl du mblâm ndrôk deh kon. Nô Siu Thức nkoch, ăp năm aơ, rnăk way pah pât, nău rêh hôm âk jêr jŏt. Ndrĭ jêng, rnôk dơn geh ndrôk ntil deh kon, nô n’hanh rnăk wâl rhơn yor aơ hôm lah nklâm ndơ têh gay rnăk wâl rgâl geh  nău rêh, tĭng kơn rlău dơi jêr jŏt:

“Gâp saơ dŭt rhơn yor dơi geh nău mât uănh ntop kơl bah ngih dak đah ăp rnăk ach o, mpôl hên dơi geh ntop kơl ndrôk deh kon, mon jay mhe jêng mpôl hên dŭt nkah gĭt, aơ lah tơm suan ntrôl gay ntrŭt ntrôl rnăk wâl wăng sa  hun hao, mhâm ƀư gay nău rêh rnăk wâl đăp mpăn lơn rđĭl đah ntơm nơh”.

Wa Nguyễn Hữu Thành, Kruanh UBND xã Chư Răng an gĭt, xã geh 2 thôn rnoi mpôl đê̆ jêr jŏt. Nơm geh ăp trong ntop kơl, xã hŏ tĭng ƀư jăp nău n’hŭch ach o, rnoh âk rnăk ach o hŏ hŭch ntơm bah 20% (năm 2021) jŭr hôm 13% ta rnôk aƀaơ.  

“Tâm rnôk mhe aơ 3 bôk nău kan gưl neh dak geh ring tam dŭt têh, rlău ma nău nta trong dơh mpeh ntung trong rsong hăn dơh soih, nău dŭt khlay lah nău nta joi tay nău kan an kônh wa ƀon lan, nta joi trong rêh, ntop kơl kon ntil mât rong. Nkra nkô̆ nău jut jăng ji ngot n’hŭch ach o ri nău rôih dăng bah kônh wa ƀon lan, nsan hao êng mơ dơi klaih rlău ach o jŏ jong”.  

Ntơm bah năm 2022 tât aƀaơ, nkuâl Ia Pa hŏ an ƀư âk trong nchrăp kan mpeh bôk nău kan gưl neh dak n’hŭch ach o jŏ jong, ntop kơl hun hao tuch tăm n’hanh joi geh âk trong rêh đah lĕ rngôch prăk dŏng ƀư hao tât 9,4 rmen prăk. Nău mât uănh bah Ngih dak ndrel nău nsrôih bah nuĭh ƀon lan hŏ n’hanh dôl nsĭt tay ăp nău dơi uĕh. Wa Ksor Suy, Groi kruanh UBND nkuâl Ia Pa, an gĭt:

“Nkuâl Ia Pa lah du nkuâl dơn tuch tăm êng du ntil dơm, UBND nkuâl hŏ grêt dăch nô nău ngăn geh bah nkuâl gay sơch ăp trong ntĭt leo tuch tăm, mât rong tâm di đah nău way bah nuĭh ƀon lan gay đăp mpăn nău rêh nsan hao klaih rlău ach o jŏ jong. Nsing ta nău ôp uănh nău ŭch geh ngăn lor rnôk ndơ̆ an nuĭh ƀon lan, n’gâng kan way kan ƀư chuh n’gang ăp tŏng vaccine njrăng n’gang nău ji, đăp mpăn tâm di tâm rnôk mât rong bah tĭng rnôk”.