VOV4.M’nông: Ti\ng nau năl bah ntu\k kan dak si n’gor Dak Lak, khay 8 khay 9 ăp năm lah rnôk “duh hô ngăn” bah nau ji rtoh trong rse mham tâm lam n’gor. Lah nkuăl geh âk ngăn rnoh nu\ih rtoh trong rse mham âk ngăn tâm n’gỏ, rơh aơ, Ntu\k kan ngih dak si nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột dôl ntru\nh ăp nau kan njrăng nau ji gay n’huch nau ntưp rêng, der nau âk ir nu\ih săm tâm ngih dak si.

Kơp ntơm n’gul khay 8 năm 2018, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột kơp dơn geh rlau 90 nu\ih ntưp ji rtoh trong mham, n’huch 58% rđil đah rơh aơ năm 2017. Yơn lah, ti\ng nau kơp bah Ngih dak si nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột, rnoh nu\ih ji kơp ntơm khay 7 ndrel nchrăp mbơh mra geh hao tay tâm khay 8-9. Gay nchrăp rdâng đah srê, ntơm bôk năm, Jrâu kan dak si ho\ nchră nau ân UBND nkuăl [on têh ntru\nh ăp nau rđau ăp n’gâng kan, rmôt kan gay nsum ty njrăng nau ji rtoh trong mham. Nai dak si Hoàng Văn Phong, Kruanh Jrâu kan dak si nkuăl [on têh dak si Buôn Ma Thuột, ngơi:

‘Tâm rnôk rđau kan bah Uỷ ban ăp khay, nau kan njrăng rsê lah êng ko\ geh uănh n’ôui, mbơh năn, ngăn lah ăp nau ji kơt lah ji rtoh trong rse mham. Ndrel UBND nkuăl [on têh ho\ nchrăp pă tơm prăk, kơl an ân ntu\k kan geh tât tâm nau mêt n’ôi, njrăng srê, ngăn lah nkhi\t lơi bu bi, tăp măch ndrel puh dak si gay ma nkhi\t lơi măch”.

Mpeh nau kan njrăng n’gang, nai dak si Võ Minh Hùng, Giám đốc Ngih dak si nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột ân gi\t: Ntu\k ngih dak si ho\ rđau di\ng le\ 21/21 Ngih dak si tâm xã, phường nsôih nkoch trêng, bonh đă [ư ăp nau kan njrăng rdâng srê, [a [ơ mêt uănh, gi\t năl ăp nu\ih ji, rklaih lơi ntu\k geh srê ân năn. Ntơm bôk năm tât rnôk aơ, Ngih dak si ho\ [ư hăn puh dak si njrăng n’gang tâm âk ntu\k tâm 2 tơ\, rklaih le\ kloh 5 ntu\k geh srê, rdâng nau ntưp rêng. Nai dai si Võ Minh Hùng, Giám đốc Ngih dak si nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột, ngơi:

‘ Ntơm bôk năm, Ngih dak si ho\ nchrăp ndâk nau njrăng rdâng srê rtoh trong rse mham năm 2018. Ntơm [ư nau kan mêt n’ôi, uănh njrăng rdâng ăp ntu\k geh srê ơm bah năm 2017 ndrel ntru\nh di\ng le\ ăp ngih dak si xã, phường mpeh nau kan bonh dă nu\ih [on lan râng răk kloh ntu\k ntu gu\ âm, nkhi\t lơi bu bi, tapư măch. Rơh rau aơ, Ngih dak si ko\ ntưm puh dak si nchrăp rdâng ân ăp xã , phường vay geh srê lah Hoà Thuận, Tân An ndrel Ea Tam ndrel rklaih ăp ntu\k geh srê mhe ntoh tâm năm 2018”.

Rnôk aơ, nau kan bah ăp nu\ih nai dak si geh n’hao. Rmôt kơl an aơ vay tât ăp rnăk vâl gay ma nkoch trêng, nkah, nti\m kônh wa nkhi\t bu bi tăp măch. Yơn lah, ngoai tâm âk nau jêr ngăn lah nu\ih kan mô âk. Tâm nkuăl [on têh, tâm di hê nu\ih kơl nau kan ri pah kan tât 500-600 rnăk, tâm rnôk prakư kơl ăp khay ân apư nu\ih aơ mô aka, khuch ngăn tât nau kan bah khân păng. Wa Nguyễn Thị Huân, nu\ih kơl kan tâm ngih dak si, ta Tổ dân phố 8, Phường Ea Tam, nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột, ngơi:

‘ Rnôk lăp tâm ngih ri nơm ôp khâl bu, nkoch bri ân geh nau ueh đah rnăk vâl ndrel bu ko\ geh nau ueh đo\ng ma nơm. Yơn lah tât rnôk nơm geh saơ nau ê dơi dnrel nơm nkah bu ri bu mô u\ch ôh. Jêh ri geh rnăk vâl lah nơm tât bu mô pơk mpông. Mpeh nau kan hăn nkoch mbơh nar aơ ri nar aơ hăn ntu\k aơ, ôi taơ hăn ntu\k êng, yơn mô di lah ăp nar ko\ hăn ri mô dơi hăn ôh”.

Ta nar pah kan đah Sở y tế ndrel UBND nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột mpeh nau kan njrăng rdâng srê, wa Vũ Văn Hưng, Groi Kruanh UBND nkuăl [on têh lah rjăp, nau mât chăm n’hâm soan ân [on lan lah ngoai tâm ăp nau kan mro geh n’gâng kan nkuăl [on têh uănh khlay. Nkuăl [on têh mro mât dăp mpăn tơm prăk ân nau njrăng srê. Di\ng le\ ăp nau kan ma ngih dak si kơl nchră ri geh n’gâng kan kơl, ân nau kan aơ geh săk tam ndrel leo nsit nau săk rnglay ân [on lan.

Rnơm ăp nau nsôih bah nau njrăng srê troh trong mham, nau kơl an bah n’gâng kan ho\ nchrăp ueh lơn tâm nau njrăng srê. Dak si, ndơ do\ng tâm nau njrăng ndrel săm ji tâm ăp ntu\k geh mât đăp mpăn. Nau gi\t rbăng bah [on lan mpeh nau ji aơ nar lơn n’hao prêh. Di\ng le\ nu\ih [on lan blau nau njrăng der. Yơn lah, bah nau mêt uănh bah n’gâng kan, nau rgâl bah nau git rbăng bah [on lan ân kan ngăn ri ê geh âk nu\ih blau [ư.

Tâm rơh tât, Ngih dak si nkuăl [on têh Buôn Ma Thuột nchrăp mra kơl nchră nau ân UBND nkuăl [on têh gay geh nau kơl an tơm prăk pă ân rmôt nu\ih kơl nau kan nkoch trêng ngih dak si tâm dâng, ngăn lah tâm apư khay dôl geh âk srê ntoh luh. Yor aơ lah rmôt nu\ih tâm dăch ngăn đah [on lan, gi\t nau rêh, nau vay bah [on lan, nơih tâm nau bonh đă [on lan rgâl nau mi\n, nau kan. Nkre lo\ nsôih ntru\t dăng nau răk kloh ntu\k ntu, rgum nau lăp kan bah ăp rmôt geh [ư tâm nar prao, pơh nkhi\t bu bi tăp măch, puh dak si, n’hao nau kan mêt uănh tâm ăp xã, phường gay n’huch ngăn ăp nu\ih ji mhe.

duh rtoh trong sre mham lah du nău ji tâm tưp ngăch ntưp bah nu\ih aơ tât nu\ih êng tă bah têl măch kăp (khoa học kuăl lah măch aedes Aegypti). Kop ji ntưp du\t ngăch tâm [on lan n’hanh geh nău kh^t âk lah mô dơi saơ saơ n’hanh săm ơm. A[aơ kop duh rtoh trong rse mham mô ho\ geh vắc xin rchăng n’gang ji n’hanh dak si săm tam jêng nău joi g^t wât tâm trong rchăng n’gang nău ji aơ lah du\t khlay. Tâm nkô| way nkoch nar aơ, Nu\ih nchih nkô| way nkoch geh rơh tâm nchră đah nai dak si Phạm Hồng Lâm, Kruanh khoa Truyền nhiễm, Ngih dak si đah khoa nkual Tây Nguyên mpeh nău aơ.

Ơi nai dak si ! Ji kop duh rtoh trong rse mham geh moh ăp nău saơ ntoh lư gay năl đah ăp nău ji kop duh êng mêh ?

- Nai dak si Phạm Hồng Lâm: Ji kop duh rtoh trong rse mhem lah du nău ji yor vi rút ntưp bah măch. Duh yor vi rút ri geh âk ntil yơn ta nău kop ji duh rtoh trong rse mham geh du đêt nău saơ ntoh lư kơt bah kơi aơ: Ngoay lah duh hô ndal, na nao bah 2-7 nar. Saơ bah năp du nău kơt ne\ he an m^n tât kop duh rtoh trong rse mham, lơn lah tâm yan mih. Tal 2 lah nău geh ji. Nău ji aơ lah bah le\ rngôch ăp ntil duh yor vi rút, kaman. Yơn lah ji kop duh rtoh trong rse mham geh nu nău lah ji bôk n’hanh ji rse soan, ji rpăk nti n’hanh ji ntu măt. Nău ji tal 3 mô dơi chuêl ne\ lah rtoh trong rse mham. Yơn t^ng nu\ih ma nu\ih ji geh duh rtoh trong rse mham đêt mô lah hô kơt ăp ntu\k têl rtoh trong rse mham bah dih ntô, luh mham muh, hô lơn lah rtoh trong rse mham trong proch, trong rse rngok. Du nău ntoh tay lah mô ueh trong proch kơt hok, m’ưm, blao sa, ji bah lơ khung, ta glơm, đê| đo\ng geh nu\ih ji ji ndul djroh.

Nt^t nsa tay ăp nău saơ khlay bah kop duh rtoh trong rse mham lah duh, ji, rtoh trong rse mham n’hanh mô ueh trong proch. Tâm ne\, duh n’hanh rtoh trong rse mham lah 2 nău ji ntoh lư ngăn. Bah năp du nău kơt ne\ ri an ndơ\ nu\ih ji tât ngih dak si gay dơi but uănh năl ji.

Rnôk geh ji kop duh rtoh trong rse mham, nu\ih ji dơi săm êng ta jay đo\ng lah mô ? m’hâm gay săm ji ?

- Nai dak si Phạm Hồng Lâm: Ji kop duh rtoh trong rse mham geh 3 rmôt. Ngoay lah kop duh rtoh trong rse mham Dengue, 2 lah kop duh rtoh trong rse mham Dengue geh nău saơ mbơh lor lah kop duh rtoh trong rse mham Dengue hô. T^ng n’gâng kan dak si ri rmôt ngoay geh tât 71%, ma rmôt bôk năp lah rmôt đêt, dơi săm bah dih mô lah ua\nh nđôi ta ngih dak si. Yơn lah, nu\ih ji geh nău saơ kơt duh âk, m’ưm hok âk, ji ndul n’hanh dơi geh ăp nău saơ êng ri dơi an lăp ngih dak si săm. Tâm nău săm ta ngih ri an t^ng rjăp nău way ntop dak to\ng ăp đah trong ngêt, geh ăp ntil dak bah kơi: dak play, dak por, dak ngăn n’hanh dak oresol. Rlău ma ntop dak, ngêt sa to\ng ăp, răk rao kloh ueh, lah nău nu\ih ji duh hô dơi do\ng dak si bah duh yơn ăp dak si an an geh nău nt^m bah cán bộ nai dak si.

Đah ăp nu\ih kơt bu ur bu\n, nu\ih ntưp ăp nău ji jêr bah, nu\ih brêt têh, nu\ih lăi ri an lăp ngih dak si săm ơm.

Ji kop duh duh rtoh trong rse mham le\ geh dak si săm đo\ng ? n’hanh trong mkra ueh ngăn gay rchăng n’gang ji kop duh rtoh trong rse mham m’hâm mêh ơi nai dak si ?

- Nai dak si Phạm Hồng Lâm: A[aơ hin n’hanh tâm rgo\ năp đo\ng, ji kop duh rtoh trong rse mham mô geh dak si săm ma knu\ng ăp trong mkra săm ntop kơl. Ji kop duh rtoh trong rse mham lah nău ji tâm tưp bah măch jêng nău mbơh lor ma ăp nu\ih an g^t ne\ lah “Mô geh tu dak, mô geh kop duh rtoh trong rse mham”. Măch way deh tăm tâm ăp ntu\k nkân dak jêng ăp nu\ih ân [a [ơ răk rao kloh ueh ntu\k ntô gu\ rêh bah nơm, dêr nu nău nkân dak ta ăp ndơ do\ng ăp nar. Lah [ư ueh nău aơ kơt nău mbơh lor bah N’gâng kan dak si ndơ\ an ri mbra đăp mpăn mô geh ji kop duh rtoh trong rse mham.

Dăn lah ueh nai dak si !

            Nu\ih rblang: Y Sưng Phê Ja