VOV4.M’nông: Nau ji chrach nju\ng a[aơ dôl lah nau ji âk ngăn tâm âk dak dôl hun hao, tâm nê geh Việt Nam. Aơ lah nau ji geh tât âk nau tât ji nkre, khuch ngăn lah ji tât play leh, chôt ndal, kol trong nchuăt mham tâm rngok, nkri tât nau rêh bah nu\ih ji. Yơn lah, tâm nau ngăn, hôm âk ngăn nu\ih ê gi\t tât nau ji aơ. Aơ lah nkô| nau [ư nau nau rêh bah nu\ih [on lan geh nau khuch ngăn.

Nau ji chrach nju\ng yor geh mô tâm ban trong lăp insulin tâm săk. Si\k geh leo tâm săk tă bah trong ngêt sa ndrel njêng jêng glucose. Glucose kơl njêng nau to\ng dơi nau mpât săk jăn. Insulin lah ntil geh luh tă bah trong tuỵ kơl an tâm ban rnoh glucose tâm mham. Rnôk trong tuỵ mô dăng, insulin luh mô to\ng ri rnoh si\k tâm mham mra hao âk, têt du rnoh hao âk ir ri păng mra luh tâm trong chrach, [ư jêng nau ji chrach nju\ng. Ti\ng rmôt kan nchră tât nau ji chrach nju\ng lam ntur neh, a[aơ tâm lam ntur neh, lah 11 nu\ih ri geh du hê geh nau ji chrach nu\ng, tâm nê n’gul rnoh nu\ih ji chrach nju\ng ê geh năl ndrel ma săm, nkô| nau ngăn lah yor nau gi\t ndrel ndrel nau rêh mô nâp. Kan mô geh mpơl năl ndrel ma săm năn mra [ư nau ji lơn ma ngăch tât, khuch ngăn tât n’hâm soan ndrel nau rêh bah nu\ih ji. Ntoh ngăn kơt lah wa Đào Văn Toàn (52) tâm xã Ea Đar, nkuăl Ea Kar, n’gor Dak Lak. Khay 5 năm 2019, wa Toàn hăn săm tâm ngih dak si yor rven jâng ty. Rnôk nê mơ păng gi\t lah nau tât ji bah chrach nju\ng. Yơn lah, jêh 6 khay geh si\t tâm ngih, wa Toàn lo\ lăp ngih dak si yor rnoh si\k tâm mham hô ir, [ư săk jăn rgay. Wa Đào Thị Hằng, ur wa Toàn nkoch:

 ‘ Păng mhe geh saơ nau ji ntơm bah khay 5 nơh, mhe geh nau ji dơm yơn lah nơm mô geh vêr ri di\ng hăn khám mhe nơh tâm ngih dak si nkuăl ri nai dak si lah păng geh nau ji chrach nju\ng âk. Rnôk nê săk rgay ngăn, jur huyết áp, lêt rgănh săk. Ngih dak si nkuăl ân ntrơn leo tât n’gor. Gâp tăng đo\ng bu lah nau ji chrach nju\ng ma mô gi\t trong gay ma njrăng der ôh”.

Wa Hằng ân gi\t, tâm nkuăl Ngih dak si hôm [ư ăp tơ\ hăn khám gay ma săch năl nau ji chrach nju\ng ndrel hao huyết áp tâm [on lan [a [ơ yơn ê i sai păng ê mâp geh hăn khám ơm. Aơ lah nkô| nau [ư wa Toàn geh saơ nau ji mô năn.

Du hê nu\ih êng đo\ng lah wa Nguyễn Xuân Diệu (70 năm) ta xã Ea Phê, nkuăl Krông Pách, n’gor Dak Lak. Wa Diệu saơ nơm geh nau ji chrach nju\ng bah a[aơ 2 năm. Păng mhe lăp tâm ngih dak si săm ndrel ma ji xôt tâm mpang jâng yor nau khuch tă bah nau ji chrach nju\ng [ư jêng. Ăp nai dak si ta Khoa Nội tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkuăl Tây Nguyên ân gi\t, bol ma nơm geh nau ji yơn wa Diệu mô nkân ơm rnoh si\k, mham, mô geh ver ti\ng nau nti\m bah nai dak si yor ri ma tât jo\ nau ji lơn ma hô, jêng nho jâng ty. Nau mpơl rnôk nho jâng ty ri [ư nu\ih ji mô năl ôh nơm geh nau ji jru jâk. Wa Nguyễn Xuân Diệu nkoch:

‘ Gâp saơ nau ji bah a[aơ rlau 2 năm. Nau mpơl bah nau ji ri saơ tâm săk jăn mô gi\t kloh ôh. Rnôk gâp jut ngih ri geh hêk tâm ntô jâng, knu\ng bar nar jêh nê lah môr brât têh ngăn, ntơm bah play poih jur. Ngăn lah gâp ko\ mô ho\ gi\t kloh ơm mpeh nau ji chrach nju\ng lah mhâm [ư. Jêh rnôk tăng bu nkoch nau ji bu mbơh ri mơ gâp gi\t ndrel ma tăng băl mpôl nơm nkoch ri mơ di\ng gi\t lah păng jêr săm ndrel săm jo\ jong ngăn”.

Nau ngăn lah, ăp nu\ih kơt wa Toàn, wa Diệu hôm âk ngăn. Đah ăp nu\ih aơ, nau mô gi\t kloh tât nau ji nê lah nau nơuh mô ueh ngăn tât n’hâm soan. Gay rdâng đah nau ji chrach nju\ng, du nau kan mpeh n’hâm soan lam ntur neh khlay, rmôt kan kơl nchră săm nau ji chrach nju\ng lam ntur neh ndrel Ntu\k kan dak si lam ntur neh ho\ so\k nar 14/11 ăp nar lah nar Chrach nju\ng lam ntur neh. Tâm rnôk aơ, ăp nau kan khám săch tâm [on lan, nkoch mbơh nau, n’hao nau gi\t bah nu\ih [on lan mpeh nau ji chrach nju\ng geh n’hao prêh. Ăp nu\ih [on lan geh nkah ân râng ăp nau njrăng ji chrach nju\ng, hao huyết áp tâm [on lan, khám n’hâm soan 6 khay du tơ\ mô lah du năm du tơ\, geh nau ngêt sa ân tâm di, chiăr nti săk jăn ân tâm di gay ma njrăng der nau ji aơ./.

             Kơt mhe nkoch, mô wât tâm mât uănh, njrăng n’gang săk soan lah nkô| nău khlay [ư âk nău ji chrach nju\ng nu^h an rdâng đah nău klach. Gay geh tay nău wât mpeh trong njrăng dêr nău ji aơ, rmôt nchih nkô| trăch le\ geh rơh tâm nchră đah nai dak si Trần Hoàng Hải, khoa Nội tổng hợp, Ngih dak si Đa khoa nkual Tây Nguyên.

Ơi nai dak si ! ji chrach nju\ng way geh m’hâm ăp nău ji mêh ?

 Nai dak si Hải: Ăp nău ji chrach nju\ng way mâp lah nu^h ji o\k r’ah âk, tal 2 lah sa âk, ngêt âk, rgăy, ju\r ký ngăch n’hanh chrach âk. Rlău ma ne\ hô geh du đêt nău ji kơt: nho rgănh jâng, ty, ngo măt. Way trong mham hao du\t âk, ri rnôk ne\ nu^h ji mư lăp ngih dak si.

Ji Chrach nju\ng m’hâm geh nău klach ơi nai dak si ?

Nai dak si Hải: Rnôk trong mham mô dơi uănh nđôi ue\h n’hanh hao âk ir ri mbra [ư khuch âk tâm săk. Way pơng [ư rgâl khuch trong mham têh n’hanh rgâl trong mham jêt, ne\ lah rgâl ji jêr bah. Hôm rgâl ji hao ngăch lah rnôk trong mham hao âk ir [ư hoơi. Mpeh rgâl trong mham têh way mâp âk ngăn rdih luh, jêt trong mham [ư nău chôt ndal, hao mham play nuih, n’glơi tay du\t mhân. Rlău ma ne\ hôm ăp nău rgâl mpeh thần kinh ngoại biên [ư an nu^h ji nho jâng. Ty, mô hôm tăng ji. Ăp nău rgâl trong mham jêt [ư khuch tât leh, bu way kuăl lah ji leh chrach nju\ng. ntop tay lah rgâl mpeh măt [ư ngo măt, đục thuỷ tinh thể. Rlău ma ne\ hôm du đêt nău rgâl êng kơt nu^h ji dơh bih grai ăp ntil tâm săk, ma way mâp ngăn lah sôt mpang jâng, way kuăl lah mpang jâng chrach nju\ng.

Moh nu^h geh ntưp âk nău ji aơ n’hanh trong săm ji mhêm mêh ơi nai dak si ?

Nai dak si Hải: Ăp nu^h geh âk ntưp ji chrach nju\ng geh: nu^h rmo\ng, lăi, nu^h geh ngêt sa âk rnih, âk nu^h blao mpât săk. Rlău ma ne\ ăp nu^h geh stress nău m^n jo\, ntưp ăp nău ji mpeh play nuih, hao huyết áp, mô ue\h ngi mham ri geh ntưp ji chrach nju\ng du\t âk.

Chrach nju\ng lah nău ji dơi săm đah 2 trong lah do\ng dak si n’hanh mô do\ng dak si đăp mpăn trong mham. Trong săm mô do\ng dak si lah rgâl nău ngêt sa, nkre geh nău mpât n’gơ tâm di. Trong mkra săm do\ng dak si ri geh du\t âk ntil dak si n’hanh an do\ng t^ng nău nt^m bah nai dak si.

Nău ji aơ dơi njrăng dêr đah moh trong mêh nai dak si ?

Nai dak si Hải: Nău rêh drăp ndơ lơ âk jêng tât ji chrach nju\ng geh nar lơ hao yor trong ngêt sa kah n’hanh gu\ âm đêt mpât n’gơ. Mpeh trong ndơ kah: mô sa âk rnih, ndơ lăi kơt ngi.

Rnôk g^t nơm ntưp ji chrach nju\ng, nai dak si đă n’hu\ch ngêt sa ăp ndơ rnih, ăp ntil ndơ sa âk ngi. Mô sa âk ndơ rnih kơt piăng, phe, bún, [a\nh mi, bum pru\m, ăp ntil bum. Ne\ lah ăp ntil ndơ âk rnih. He an n’hu\ch mô di lah mô sa. He an ntop ăp ntil grăp ngũ cốc kơt ăp ntil tuh, du\t ue\h an săk soan n’hanh rnoh s^k đêt, kơl rnoh s^k tâm mham đăp mpăn.

Mô ngêt sa ât ir, yor kơt ne\ dơh jêng tât djuôr săk soan, khuch tât săk soan.

Dăn lah ue\h nai dak si!

- T^ng Ntu\k kan dak si nchrăp njrăng n’gang (N’gâng kan dak si): Ji jâng ty mbung lah du nău ji tâm ntưp ngăch yor kaman mpeh tâm rmôt Enterovirus [ư. Ji ntưp bah nu^h aơ tât nu^h êng tă bah tâm mâp đah nu^h ji mô lah tă bah ndơ do\ng, ndơ geh ntưp kaman bah dak dui, ăp dô dak rdih bah nu^h ji.

- Nău saơ way mâp bah nu^h  lah duh, ji mlông dơ\, sôt mbung, jâng sêk, mpiăt, dô dak ta mpang jâng jâng, ty, kô mư\k, bu\t.

- Ji jâng ty mbung dơi ntoh ta ăp rơh năm deh yơn way mâp âk lah ta kon se bah dâng 10 năm deh, lơn lah kon se bah dâng 5 năm deh. Lah mô dơi saơ n’hanh săm ngăch, ji dơi [ư ăp nău rgâl klach tât kơt ji rngok-ntô rngok, ji rse play nuih, rmôt klơm soh ngăch jêng tât kh^t.

- Gay njrăng dêr ji jâng ty, mbung, nu^h mât nu^h ji, mât uănh kon se an [ư t^ng ăp trong bah kơi aơ:

- Rao ty [a [ơ đah sa [u bah dâng mpôi dak hoch âk tơ\ tâm nar, lơn lah lor rnôk nkret gâm ndơ sa, lor an kon se sa, lor rnôk chông tô| kon se, jêh rnôk hăn ăch chrach, jêh rnôk tơh kho n’hanh [ư răk rao an kon se.

- {ư t^ng ue\h răk rao ngêt sa: ngêt duh  sa s^n; ndơ do\ng ngêt sa an đăp mpăn rao kloh lor rnôk do\ng.

- Mô mu\m ndơ sa an kon se; mô an kon se sa tê|, pu ty, mu\m ndơ pâl.

- {a [ơ rao kloh ăp ntil ndơ do\ng mâp ăp nar kơt ndơ pâl, ndơ do\ng nti đah sa [ư mô lah ăp dak rao way do\ng.

- Do\ng jay ăch chrach kloh ueh, ăch n’hanh ăp ndơ djiăh bah nu^h ji an dơi rgum n’hanh nhku\t tâm ntu tâm di kloh ue\h.

- Rnôk saơ kon se geh nău ntôn ntưp ji an ndơ\ kon se hăn but uănh ta ngih dak si.

            Nu\ih rblang: HThi