VOV4.M'nông -  HIV/AIDS le\ tă srê têh [ư kh^t bah hang rkeh nu^h n’hanh lah nău rngot, njê bah âk rnăk wâl. Geh âk nu^h yor mô to\ng n’hâm soan le\ rlu đah nău rêh yơn geh âk nu^h g^t uănh khlay nău rêh, ru\n hao rlet rlău ăp ntil nău, r[o\ng tât du nău rêh ue\h. 2 nău nkoch bah kơi aơ lah ngoay tâm âk nu^h ue\h rlet rlău nău rêh bah ăp nu^h ntưp HIV. Nsrôih bah khân pơng lah an saơ nău rêh ăp nu^h ntưp HIV le\ rngôch dơi geh du nău rêh kơt ăp nu^h [a [a\.

          Rlău 7 năm aơ, [a [ơ ăp khay du tơ\, ur sai nô Nguyễn Văn T. n’hanh yuh Nguyễn Văn A. Lo\ ndrel hăn rlău trong bơi 60km ta xă Ea Kly, nkuăl Krông Pách tât ntu\k rchăng n’gang HIV/AIDS, a[aơ lah khoa rchăng n’gang HIV/AIDS-ntu\k uănh nđôin kop ji DakLak but uănh n’hanh dơn dak si ARV. Mô kơt âk nu^h ntưp HIV êng prêng măt bah ăp nu^h kiău ma, nô T. n’hanh yuh A. Du\t u\ch đah bâr mbung gơm.

Tă aơ rlău 7 năm, rnôk dôl hăn kan ta Gia Lai, nô Nguyễn Văn T. saơ săk o\k r’ah, way duh kêng măng jêng rlu kan s^t jay săm ji yơn lơ săm, ji lo\ lơ mbăn tay, ntôn mô bah. Knu\ng tâm 2 khay, nô ju\r roh 20kg. 2 hê ur sai hăn Ngih dak si Chợ Rẫy (TP HCM) but uănh. Ta aơ ăp nai dak si an g^t nô ntưp HIV. Mhe 30 năm deh, dôl lah n’gâng tơm bah rnăk wâl, nô rngot ngăn hôm. Ndrel rnôk ne\, ur nô n’hanh 2 hê kon bu klô, du hê 6 năm, du hê hao 3  năm hăn uănh năl mhe mô geh ntưp HIV. Rnôk dơi ăp nai dak si mbơh nt^m, nô dơn săm ARV. Jêh đêt khay, nô T. Saơ săk bah nơm nar lơ trgâl ue\h. Du năm bah kơi, ur nô dơn trong săm ARV. Nô Nguyễn Văn T. nkoch:

 “Rnôk ne\ oh m^n lah gâp mbra kh^t yor ji mbăn ngăn hôm. Rnôk ne\ ur n’hanh rnăk wâl an ndơ\ kon hăn but uănh ta 46 Hoàng Diệu n’hanh mpo\ng an 2 hê kon jêt mô geh nău. Rnôk g^t tăng 2 mon jêt mô geh ntưp ri oh saơ tâm săk ngăch n’hanh lah êng săk nơm an nsrôih rêh, pah kan gay mât kon nti nsơm, ne\ lah n’hâm soan nsum bah le\ 2 hê ur sai.

Bôl geh tâm săk nău ji [it prêng yơn ur sao nô T. mô prêng, mpôn mo ăp nu^h đah nău rêh bah nơm ma hôm tâm rnglăp đah ăp nu^h kiău ma. Ndrel đah ne\ le\ rngôch nu^h [on lan ta xă Ea Kly g^t da dê tât khân pơng n’hanh u\ch yô|, rnê nău nsrôih hao tâm naư rêh. Le\ 7 năm rlău, 2 hê yuh nô hôm e rêh răm, ngăch dăng, mât rong 2 hê kon nti nsơm. Yuh Nguyễn Thị Hoa, [on ndrel bah ur nô T. nkoch:

“Gâp hôm e tâm mâp [a [ơ, hăn kan oh yuh hôm e n’gôn piăng sa ndrel, tâm kơl ăp rnôk kop ji. Ăp nu^h tâm thôn ăp nu^h g^t đo\ng, rnôk tăng nău ri khân pơng tât ntru\t nsôr mô geh nu^h ntlơi. Le\ thôn ăp nu^h tâm uănh ue\h đo\ng, mô geh nu^h lah ur sai ne\ geh kop ji yor ur sai pơng ngăch dăng, dak ri ăp tơ\ hăn so\k ngêt [a [ơ”.

Tâm ban kơt nău rêh bah nô Nguyễn Văn T. n’hanh yuh Nguyễn Thị A., nô Hồ Văn V. Ta phường Thành Nhất, nkual [on têh Buôn Ma Thuột le\ săm ARV geh rlău 4 năm. Rnôk g^t nơm geh HIV, bah du hê nu^h bu klô nga\ch dăng, yô| ro\ng ur kon, nô le\ ju\r huch, ntlơi le\ săk jan, ji nar lơ mbăn, djuôr rgăy n’hanh ntưp âk nău  kon nu^h, ok eh lam săk. Knơm dơi rnăk wâl n’hanh nu^h bên bônh nking, ntop kơl, nô le\ u\ch sưm ARV n’hanh ơm so\k tay tâm ban nău rêh. Săk soan nar lơ rgâl ue\h, nô gơih [ư sa n’hanh le\ [ư du mlâm jay têh hvi gay wơt me bơ\ ur s^t rêh ndrel. Năm e, ur sai nô hôm răm wơt tay du hê kon bu klô tal 2, a[aơ mon le\ du năm, rmo\ng ue\h n’hanh ngăch dăng da dê. Ăp nar, nô ntru\t nsôr nsrôih pah pah kan, rêh ue\h gay mât rong kon têh ndăm. Nô Hồ Văn V. nkoch:

 “Bôk năp gâp prêng ngăn, hăn so\k dak si mâp nu^h bên prêng ngăn yơn a[aơ bên hôm. A[aơ tât khay lah hăn so\k dak si mô kơt nar bah năp đă ur hăn so\k. Yor a[aơ gâp geh kon hom, geh rnăk wâl gâp an m^n săk soan n’hanh rnăk wâl gâp nơm dơm, gâp nsrôih, nu^h m^n ri ka đôi khân pơng”.

Nkoch đah nău a[aơ bah nô Hồ Văn V., nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa rchăng n’gang HIV/AIDS-Ntu\k uănh nđôi kop ji ta Dak Lak an g^t:

 “Nu^h ji aơ knơm t^ng săm ue\h, ngêt dak si [a [ơ, t^ng nar but uănh, năl mham, yor ne\, bah lvang ntơm geh 3,4 le\ plơ\ lvang ntơm ji 1, bôl nu^h ji geh mơng yơn le\ ât n’hanh mhe geh kon, đah ur nu^h ji mô geh ntưp. Dơi ât n’hanh mhe [ư jay têh ue\h, nkre geh kon, ur mô geh ntưp, t^ng săm ue\h, mpôl hên du\t rhơn an nu^h ji”.

T^ng kơp uănh bah N’gâng kan dak si Dak Lak, a[aơ lam n’gor geh bơi 600 nu^h ntưp HIV dôl săm ARV yơn du\t âk nu^h tâm rnoh khân pơng dôl prêh n’hanh mpôn mo săk nơm. Yor nău mpôn mo aơ [ư âk nu^h ntlơi săm n’hanh âk nu^h ntưp êng mô u\ch săm. Aơ lah nkô| nău [ư HIV jêng nu^h kh^t. Lah ăp nu^h ntưp wât di, janh pơk êng nuih n’hâm nơm, janh rlet rlău nău rêh kơt ăp nu^h tâm 2 nău nkoch bah lơ ri khân pơng mbra geh du nău rêh ue\h lăng kơt ăp nu^h êng [a [a\.

         Săm ARV lah nau kan săm du trong ndrel ueh ngăn kơl an ăp nu\ih ntưp HIV rêh dăng ndrel jong lơn. Yơn lah, gay ân geh nau săk tam ngăn tâm nau săm ARV, nu\ih ntưp HIV gay nsôih, kơt ti\ng nau đă săm bah nau dak si. Nau tâm nchră  đah nai dak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khoa jrăng rdâng HIV/AIDS-Ntu\k nkân njrăng nau ji Dak Lak nkoch mpeh nau săm ji aơ.

-Nai dak si sâm mbơh nkô| bah nau săm ARV đah nu\ih ntưp HIV lah mhâm?

Nai dak si Minh: Nkô| nau bah nau săm ARV đah nu\ih ntưp HIV geh bar nkô|, bôk năp lah păng dơi rdâng nau hao rêng ndrel hao lơn âk bah kman HIV tâm săk nu\ih. Tal bar lah n’hao n’hâm châl ma nau ji, n’hao nau dăng ân săk. Yor kman HIV rnôk lăp tâm săk mra lơh khuch ngăn tế bào T-CD4 aơ lah ntil tế bào dơi rdâng châl bah săk jăn. Rnôk ntil kman aơ lơh khuch tế bào T-CD4 mra lơh jêng nau mô hôm dăng hôm geh hôl săk jăn n’huh nau dăng châl ma nau ji.

-Nau săm đah ARV ơm moh geh nau ueh đah nu\ih ntưp HIV?

Nai dak si Minh: Kan săm ARV ơm geh nau ueh ngăn đah nu\ih ntưp HVI. Nau bôk năp lah n’huch nau ntưp nau ji jru ân nu\ih ji. Tal bar lah n’huch nau ntưp rêng nau ji tă bah nu\ih aơ tât nu\ih êng, kơt lah ur sai, băl bi\t, ăp nuih vay chuh nsum di\ng dak si. Tal pe n’huch nau ntưp tă bah me tât kon. Nê lah 3 nau geh ueh rnôk do\ng săm ARV, yor ri nu\ih ji ân săm lơn ơm lơn ueh.

-Ntă rnôk geh năl lah ân săm đah ARV ơi nai dak si?

Ti|ng nau ntru\nh bah năp nơh ri tế bào T-CD4 tâm dâng 500 tế bào tâm du mm3 ri mơ geh ân do\ng săm ARV. Yơn a[aơ ri ntơm tâm năm 2017 ri ăp nu\ih ji rnôk năl lah geh HIV ri mra ntơm săm ARV nkre ro, jêh rnôk [ư ăp nau xét nghiệm tâm klơm, play leh, mham. Nê lah nu\ih mhe geh nau ji. Hôm đah ăp nu\ih geh ăp nau ji êng kơt lah hiăn, viêm gan B, C ri ân geh săm nau ji ntưp nsum jêh ri mơ săm ARV. Đah bu ur dôl bu\n, rnôk uănh năl HIV saơ geh ji ri mô kâp uănh năl ôh ma ân săm ARV nkre ro. Jêh geh năl lah geh bah ri mơ nsru\ng săm, lah hôm saơ ji ri mra săm tay.

-Gay săm ARV geh tam ngăn, nu\ih ntưp HIV moh nau kơt ti\ng ơi nai dak si?

Nai dak si Minh: Ăp nu\ih săm ARV ân geh kơt ti\ng nau săm ân ueh. Yor aơ mô di lah dak si dơi rdâng đah nau ji ma dak dak si ana geh rdâng ma kman, yor ri rnôk geh dak si lăp ngăn tâm săk ri mơ dơi rdâng kman mô geh hao tay. Kơt ti\ng nau săm ueh ri ân geh 3 nhoat: Tal bôk năp lah kơt ti\ng mpeh nau đă do\ng dak si. Kơt ti\ng mpeh dak si lah ân ngêt dak si tâm di, tâm di nau đă ngêt, tâm di mông, tâm di trong ndrel ngêt ân tâm ban ân lôch săk. Tal bar lah ân geh kơt ti\ng nar xét nghiệm, kơt lah 6 khay ri ân geh xét nghiệm mham, klơm, play leh, tế bào TCD4 ndrel uănh rnoh hôm kman. Tal 3 lah  khám tay ân tâm di nar. Kơt lah nai dak si ân du khay ngêt dak si ri ân tâm di nar so\k dak si ân geh hăn khám, geh ntrơn bah năp mô lah ba kơi du nar.

- Lah mô kơt ti\ng nau săm ri nu\ih ntưp HIV mra mâp geh moh nau khuch ơi nai dak si?

Nai dak si Minh: Lah nu\ih ji mô kơt ti\ng đah nau đă săm ueh ri rnoh mô tam đah dak si hô ngăn. Yor aơ lah dak si kơl rdâng nau hun hao, nau rêng jêng bah kman, yor ri lah mô geh dak si ri kman mra hao jêng âk ndrel jêng du ntil kman mô dơi săm bah, nê lah ntil dak si săm bậc 1 mô hôm geh nau tam. Âk nu\ih mô hôm u\ch săm, jêh âk nar plơ\ tay ri nau ji păng rdâng ma dak si, păng jêng nau ji jru du\t ngăch. Đah nau săm bậc 1 ri nơih ngăn, dui nar nu\ih ji ân ngêt du grăp dak si yơn đah nau săm bậc 2 ri jêr lơn, do\ng dak si âk lơn, du nar ân ngêt 2 tơ\ dak si nsing tâm ăp nu\ih, ăp tơ\ lah 4-5 grăp.

Lah nu\ih ji kơt ti\ng ăp nau săm ân ueh ri n’hâm soan khân păng ueh. Geh nu\ih ji tât  săm ueh ri n’hâm soan khân păng ueh ngăn. Hôm âk nu\ih ji rnôk tât ta aơ ma nau ji tata rnoh jru 3,4 kơt lah geh âk nau ji geh nsum yơn jêh kơt săm ueh, ngêt dak si ARV ueh ri n’hâm soan mra plơ\ jêng rơh 1, kơt lah kơt nu\ih ueh nâm ơm, tế bào TCD4 prêh ngăn, bu ko\ kơt ăp nu\ih êng, mô lah hôm dăng lơn, mô geh nau ji êng ôh.

-Nai dak si moh geh nau nti\m ân ăp nu\ih ntưp HIV hôm dôl ma geh nau prêng mô lah mpôn êng săk nơm?

Nai dak si Minh:  Nau ngăn lah ăp nu\ih ntưp HIV rnôk tât khám ri ăp nu\ih bu klach da dê. Klach lah rnôk tât ta aơ ri mra mbơh nkoch nau tât ba dih jêh ri oh kon khân păng mô geh hăn nti, klach geh bu mprơh. Yor nau klach geh bu gi\t kơt nê lah nau nkri tâm [on lan. Bu mô geh hăn xét nghiệm, bu mô gi\t tât nau ji bah nơm. Lah bu gi\t ndrel geh săm ơm ri bu mra mô geh nau ji jru lơn, mô geh ăp nau ji ntưp êng êng ndrel rnoh ntưp rêng tâm [on lan ko\ dêh. Nơm vay ôp ăp nu\ih geh ntưp tâm nkuăl bah du hê nu\ih ri geh âk nu\ih ntưp HIV, yơn lah bu ơh. Nau ơh nê lah mô geh bu gi\t du hê nu\ih ji ôh. Ndri mhâm blau ma bu gi\t lah nơm geh nau ji, yor ri ma gâp mbơh đă ăp nu\ih geh nau ji ri ân rêh ân ueh, nsôih ân ma bu saơ lah nơm geh nau ji kơt nê ma hôm nsôih rêh ân ueh, tâm rnglăp ma ăp nu\ih ri mô geh nu\ih ma mưch, ma nkhah ma nơm ôh.

Ơ, lah ueh nai dak si.

Nu\ih rblang: Y Sưng Phê Ja