VOV4.Mnông – Bah năp srê ji ndul sur châu Phi dôl ntưp ngăch ta ăp n’gor Tây Nguyên, du\t âk nu\ih rvê geh khuch hô đo\ng tât săk soan bah kon nu\ih. Nkô| trăch nar aơ, mbơh tât kônh wa  mpeh nău khuch bah srê ji ndul sur châu Phi đah săk soan.

Srê ji ndul sur Châu Phi lah du srê tâm ntưp klach yor kaman [ư, srê geh nău ntưp ngăch ta ntil sur, srê geh ta ăp ntil sur, rnoh kh^t âk hao tât 100%. Srê ji ndul sur châu Phi geh n’gu nuh srê bah 3-16 nar, ta rnoh ntưp ngăch nar n’gu srê knu\ng bah 3-4 nar. Ntil kaman aơ ntưp tă bah trong n’hâm n’hanh trong proch, tă bah pah mô lah mâp đah ăp săk ntưp kaman kơt: Ndrung vang, ndeh rdêng, ndơ do\ng, ndoh ndơ, kho ao ntưp kaman…

Rmôt kan ndơ sông sa Lam ntur neh (FAO) m^n lah srê ji ndul sur châu Phi ntưp rlo\ rlău n’har bri, lăp tâm ăp dak êng, ngăn lah ta ndrel nkual, ndrel trong n’har bri. Kaman aơ rêh du\t dăng, dơi rêh âk pơh mô lah đêt khay tâm poăch sur dơi mât prăp mô trăm, ndơ sa mpa rong.

Yơn lah srê ji ndul sur mô knu\ng tât săk soan kon nu\ih. Gay njrăng n’gang nuh srê aơ, rnôk bah năp, N’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao [on lan ndrel ăp ntu\k le\ mbơh [ư du\t n’hâm ăp trong mkra nking n’gang, njrăng n’gang srê ji ndul sur châu Phi.

Nău kan dak si le\ m^n lah: Srê ji ndul sur châu Phi mô geh ntưp tât nu\ih jêng nu\ih do\ng mô klach rvê, mô sa ndơ poăch sur. Na nê|, srê ju ndul sur geh nkô| nău [ư srê lah kaman, êng le\ rngôch đah srê ji ndul ta nu\ih lah du nău ji ntưp trong proch yor kaman. N’ăpo rnôk nu\ih geh ntưp đah ndơ sa poăch mpa ntưp srê mô dơi gâm s^n mô geh nău ntưp srê ji ndul sur tât nu\ih.

Yơn kônh wa mât rong an njra\ng, kaman ji ndul sur geh soan cho\l nău ji âk, hôm e jo\ ta bah dih ntu\k gu\ âm n’hanh tâm ăp ndơ păch bah sur. Nău ji ntưp tre\ tât bah sur srê tât sur mô ho\ ntưp srê, ndơ poăch sur geh srê, mô lah mâp tă bah ăp ntil mpa ta n’gul geh srê (pah nheh, rhoai, ku\ng ku\t, s^m tât gu\...), ăp ndeh rdêng, ndơ sa mpa rong, ndơ do\ng mât rong n’hanh n’ăp nkô| nău kon nu\ih.

Kaman aơ mô dơi ât duh, dơi rêh 3 mông rnôk gâm duh 50độ C, 20 mn^t tâm rnoh duh 60 độ C, 2 mn^t duh 90 độ C n’hanh kh^t bah dâng 1 mn^t rnôk rđo\k ta 100 độ C. Yơn lah, srê mô [ư srê an ăp ntil mpa êng.

Yor ne\, nu\ih [on lan an lơi rvê, mô klach mô sa mô do\ng ăp ndơ poăch sur đăp mpa\n, mô geh srê ji ndul n’hanh dơi nkret gâm kloh ueh.

Yơn nău dôl rbê ngăn đah srê ji ndul sur châu Phi lah ăp sur ntưp srê yor săk cho\l nău ji mô dăng lo\ du\t dơh ntưp kaman bah ntil srê êng ma khuch hô tât săk soan kon nu\ih kơt brâp tôr, cúm, thương hàn… lah ntưp ăp nău ji aơ, kơt srê brâp tôr kơt lah, liên cầu khuẩn hôm e rêh tâm mbung, muh sur. Lah kon nu\ih geh ntu\k sôt mô lah khap ta ty mô lah ta ăp ntu\k tâm rnôk mâp đah sur mbra jêng ntu\k lăp bah kaman n’hanh [ư ji an nu\ih. Mô lah rnôk sa mham bla, poăch sur srê, mô ho\ gâm s^n, kon nu\ih ntưp đo\ng kaman bah sur.

Ntưp ăp nău srê mhe nkoch g^t saơ bôk năp lah nu\ih ji mbra duh hô, ji bôk, m’ưm hok ndrel rtoh trong rse mham ta du đêt ntu\k tâm săk. Hô lơn ri geh nu\ih ntưp khih trong proch, môr ji ntô rngok.

Yor r^, nău khlay, nu\ih do\ng an njrăng rwa\t poăch sur geh tu tơm na nê| n’hanh an gâm s^n lor rnôk sa.

Nu\ih rblang: Y Sưng Phê Ja