VOV4.Mnông – Rnôk bah năp âk ntu\k ta Tây Nguyên dôl rdâng đah ji duh rtoh trong mham ntoh luh, rnôk rnoh nu\ih ji aơ le\ hao ngăch nkôp đah rơh aơ năm e. a[aơ Tây Nguyên le\ ntơm tâm yan mih, lah nău dơh an srê duh rtoh trong mham lam hvi tâm [on lan. Kônh wa he a wât di mpeh nău ji aơ, m^n [ư ăp trong mkra rchăng n’gang duh rtoh trong mham bah rnăk wâl he nơm dâl.

M’hâm ji duh rtoh trong mham ?

Duh rtoh trong mham lah nău ji tâm tưp ngăch, dơi [ư jêng srê yor vi rút dengue [ư. Ji ntưp yor măch kăp nu\ih ji ntưp vi rút jêh ne\ ntưp an nu\ih mô geh ji tă bah măt kăp. 2 ntil măch trêng ji geh khoa học lah adedes aegypti n’hanh Aedes alboppitus, tâm ne\ lah yor Ades Aegypti.

Ji geh ta lam dak geh tâm nkual trôk nar nhiệt đới. Ta Việt Nam, ji geh du\t âk, ta le\ 4 nkual Bắc, Trung, Nam n’hanh Tây Nguyên, n’ăp ta nkual têh n’hanh nkual [on lan, ji geh wa\r năm yơn ntoh jêng srê têh tâm yan mih, ngăn lah tâm ăp khay 7, 8, 9, 10.

Nău klach bah ji duh rtoh trong mham:

Ji way geh dak si tam n’hanh mô geh văccine rchăng n’gang ji.

Way geh srê têh đah âk nu\ih ntưp ndrel du tơ\ [ư an trong săm du\t n’hâm jêr jo\t, dơi [ư kh^t nu\ih ngăn lah đah kon se, [ư khuch têh đah wa\ng sa, rêh jêng.

Ji duh rtoh trong mham yor vi rút Dengue [ư đah 4 típ [ư ji dơi moh lah D1, D2, D3, D4. le\ 4 típ [ư ji aơ geh mâp ta Việt Nam n’hanh tâm ple\ [ư srê. Yor nău cho\l ji dơi jêng jêh rnôk ntưp ji knu\ng geh nău tam đah t^ng típ jêng bu dơi ntưp ji duh rtoh trong mham rơh tal 2 mô lah tal 3 yor ăp típ êng êng.

Nu nău êng bah măch ntưp ji duh rtoh trong mham:

Măch ônh, săk n’hanh jâng rwanh nglang way dơi kuăl lah măch rwanh.

Măch rwanh mpoi chuh tâm săk ta nar, chuh dăng nga\n lah ta ôi ơm n’hanh kêng măng.

Măch rwanh way ndrưm ta ăp njônh nkoel tâm jay, ta kho ao, mung, njang ih ndơ n’hanh ăp ndơ do\ng tâm jay.

Măch rwanh deh tăp, deh kon ta ăp ntu ka, rđu\ng dak mô lah ăp ndơ n’gâr dak kloh tâm trôm n’hanh wa\r jay kơt bể dak, yăng, ndoh chah, ntu dak, trôm tơm si… ăp ndơ do\ng mô lah ndơ ndok nja geh n’gâr dak kơt gri nkao, ngan dak rkơl rpê|, lóp ndeh, ntô play đung… Măch rwanh hun hao ngăch tâm yan mih, rnôk trôk nar ăp khay rlău 20độ C.

G^t năl bah ji duh rtoh trong mham:

Kop ji n’gơch:

Duh hô ndal 39-40 độ C, jo\ bah 2-7 nar, jêr bah duh.

Ji bôk hô ta ntal kleng, n’gêng tôr.

Geh rtoh chiăt, luh gu\r.

Kop ji mbăn:

Geh ăp nău ntoh mhe nkoch geh nkre ngoay mô lah âk nău saơ bah kơi:

Saơ rtoh luh mham: Rplay rtoh luh mham bah dih ntô, hoch mham muh, luh mham jâng sêk, brâp ntu\k chuh, ho\k/ hok luh mham, hăn ăch ônh (yor geh rtoh luh mham trong proch).

Ji ndul, m’ưm hok, jâng ty nđik, nu\ih ji o\k, klach ndrăt (wa\i măt yor rtoh luh mham trong proch klơm [ư roh mham, ju\r huyết áp), lah mô dơi săm ơm n’hanh săm ngăch [ư jêng tât kh^t nu\ih.

Moh ndơ [ư rnôk ntôn geh duh rtoh trong:

Ndơ\ dâl nu\ih ji tât ngih dak si gay dơi but uănh, săm ơm.

Trong rchăng n’gang ji duh rtoh trong mham:

Trong rchăng n’gang ueh ngăn lah nkh^t măch, ndrung dak n’hanh rchăng n’gang măch kăp.

- Ju\t jăng lơi ntu\k deh bah măng, nkh^t ndrung dak đah trong:

+ T^l ku\p ăp ndơ n’gâr dak gay măch mô lăp deh tăp.

+ M’ơk mât ka tâm ăp ndơ n’gâr dak têh (bể, ntu, yăng, ndoh [ưk…) gay nkh^t măch ndrung dak.

+ Măm rao ăp ndơ n’gâr dak jêt n’hanh dah găp (yăng, ndoh…) ăp pơh

+Rwach rgum, su ăp ndơ ndok nja tâm ngih n’hanh ju\m dăr ngih kơt gri, ka chok, gri chai, nja yăng chah, ding bơ, nsuôp play đung, lốp ndeh ơm, ding ngâr, nkhop n’ha…, răk rao ntu\k ntô gu\ âm, nku\p ăp ndơ n’gar dak rnôk mô do\ng tât.

+ Bôh mô lah dak ngi tâm ngan dak rkơl jâng rpê| an rlu\ ngan, rgâl dak nkao.

- Rchăng n’gang măch kăp:

+ Nsoh kho ao jông ty.

+ B^ch tâm mu\ng măng n’ăp nar.

+ Do\ng bình xịt măch, nhang măch, kem ntru măch, jal điện rpuh măch.

+ An nu\ih geh duh rtoh trong mham b^ch tâm mu\ng, dêr măch kăp gay dêr ntưp ji an nu\ih êng.

+ Do\ng mu\ng nkum, mu\ng trăm dak si nkh^t măch.

- Du\t n’hâm tâm rgop đah n’gâng kan [on lan n’hanh nău kan dak si tâm ăp rơh puh dak si hoá chất rchăng, n’gang srê.

Nu\ih rblang: Y Sưng Phê Ja