Rnoh khlay ca cao bar năm rlơ̆ aơ đăp mpăn n’hanh mât ta rnoh khlay, âk nuĭh rnâng kan năl aơ lah rnôk gay ndơ tăch ca cao Việt Nam dâk jêng tay n’hanh hun hao dăng. Đah n’gor Dak Lak, trong dơh mpơl kloh rnôk n’gor mhe rƀah ngăch ntŭk tăch, nkre ntrôl dăng tâm ntêng lêng kan nsum n’hanh dŏng rêng mât chăm wăch jêng tay nâp dăng, tâm di đah trong rƀŏng hun hao tuch tăm mhe.

 Ăp năm mhe aơ, rnoh khlay ca cao mblâm ta lam ntŭr neh way mât ta rnoh khlay, têk nkre rnoh khlay ca cao tâm dak hao đŏng. Ta Dak Lak rnoh khlay ca cao kro geh rnôk tât rnoh 260.000 prăk/kg (khay 5/2025). Rnoh khlay hao kơl ƀon lan đăp mpăn ntuh kơl tâm ntil tơm dja. Wa Nguyễn Đình Thiên, Giám đốc Hợp tác xã rhŏ dŏng tuch tăm Đồng Tiến, xã Ea Kar, n’gor Dak Lak an gĭt, hợp tác xã aƀaơ geh 80 nuĭh lăp kan nsum, đah 125 hec-ta tăm ca cao, rnoh âk geh play ăp năm bơi 160 tấn găr kro. Gay hun hao jŏ jong, hợp tác xã hŏ tâm nkrêp kan nsum đah doanh nghiệp gay pă an tơm ndơ dŏng mât chăm, ton rvăt ndơ geh ƀư.

“Mpôl hên bah rmôt tâm boh hŏ njêng hợp tác xã, buăt nthoi nsum gay geh rnoh âk ndơ, săk uĕh tâm ban n’hanh dŭt nău khlay nê lah công ty hăn nkre kơi năp nti an kônh wa ƀon lan kan lŏ mir gay hăn tât du rêng mât chăm tât di ăp rnoh tăch n’gluh”

  Tĭng Tiến sỹ Trương Hồng, Viện trưởng ơm Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, lôch rlău jât năm aơ hŭch mbro, Dak Lak dơn hôm bơi 1.400 hec ta ca cao, hŭch rlău 1.000 hec-ta rđĭl đah kêng dŭt năm 2012. Yơn đah 3 năm mbro hao lĕ ma rnoh khlay tăch n’hanh dăp gưl, trong hun hao bah ca cao Dak Lak rlơ̆ aơ:

“Dơh uĕh bôk năp lah rnoh khlay dôl dâk hao tay, nău ŭch dŏng sa âk rlău tơm ndơ tăch. Aơ lah nău dơh gay dăp rgum tay n’gâng kan tuch tăm tĭng trong rƀŏng âk ntil ndơ tăch. Tâl 2, aƀaơ bu dôl mĭn uănh tât wăng sa wăch tay. Păng mbra n’hao rnoh khlay ndơ tăch. Rnôk hŏ dơi rgâl geh nău rêh bah kônh wa ƀon lan kan lŏ mir ri bu mbra uănh khlay tât ca cao tâm let năp tay”.

Mô dơn nsĭt tay rnoh khlay wăng sa âk, trong ntĭt leo ƀư ca cao wăch jêng tay njêng luh nkual tăm di rnoh kah uĕh lam ntŭr neh – ndơ bôk năp gay râng tâm rêng rnoh khlay lam ntŭr neh. Dŭt njrăng uănh khlay, găr ca cao Việt Nam dơi Mpôl kan Ca cao lam ntŭr neh dăp tâm rmôt ca cao geh rnoh ƀô kah uĕh. Aơ lah ntŭk nsing gay ƀư njêng ntil sô-cô-la kah khlay moh săk lư Việt. Tiến sĩ Đặng Bá Đàn, Kruanh văn phòng ntơh măt Ntŭk rgum kan Ntrŭt nsôr tuch tăm gưl ngih dak ta Nam Trung Bộ n’hanh Tây Nguyên an gĭt, âk nkual tăm ca cao aƀaơ dơi ƀư mât chăm khoa học, geh tâm nkrêp kan nsum lhăt đah ƀon lan kan lŏ mir n’hanh doanh nghiệp. Aơ lah jâng ntơm gay ca cao jêng tơm tăm khlay mhe ta Dak Lak, Tây Nguyên n’hanh Đông Nam Bộ.

“He ân ntuh kơl tâm nkô̆ nău gŭ mĭn khoa học, geh ăp ntŭk ntĭt leo lor pơk hvi hôm n’hanh ăp bôk nău nchrăp kan. Lor bôk năp rgŏ jă ăp doanh nghiệp hăn leo lor dâk bôk năp buăt nthoi đah nuĭh ƀon lan kan lŏ mir tâm rêng ƀư njêng ca cao njêng 1 rêng kan wăch jêng tay tâm nê đăp mpăn hun hao jŏ jong, plơ̆ dŏng tay tơm ndơ tâm nô nău tơm ndơ mpêt khlay kroh khar”.

Wa Phạm Văn Lương, Giám đốc mpôl kan Helvetas ta Việt Nam (mpôl kan tâm boh hun hao mô nsĭt geh) an gĭt, rnôk mpôl kan dja ntop kơl ntrŭt nsôr tăch n’gluh ndơ tuch tăm Việt Nam tât ăp dak châu Âu n’hanh Hoa Kỳ, Helvetas năl lah, Việt Nam ân dăp rgum tay ăp nkual tăm ca cao, ntop kơl ƀon lan kan lŏ mir mpeh kỹ thuật n’hanh an manh tơm prăk gay rdâk tay neh tăm.

“Aƀaơ ăp trong nchrăp bah Ngih dak dŭt n’grŏ tĭng trong dŏng wăng sa wăch jêng tay. Mpŏng tâm let năp tay Bộ Nông nghiệp n’hanh Môi trường mbra geh ăp trong ntĭm nti na nê̆ gay an ƀư trong nchrăp kan wăch jêng tay ca cao đăp mpăn n’hao geh tơm wăng sa an ƀon lan kan lŏ mir tâm ban kơt doanh nghiệp đŏng. Nkre n’hŭch tât khuch mhe bah dih đah n’gâng ca cao ta Việt Nam”.

 Đah rnoh khlay wăng sa âk, săk geh ntŭk tăch rgâl têh hvi n’hanh tâm di đah trong rƀŏng hun hao tuch tăm jŏ jong, tơm ca cao dôl geh trong sĭt jêng tay dăng ta Dak Lak.

Ơi kônh wa ndrel băl mpôl. Jêh âk khay, tơm ca cao dôl ma sŏk n’hâm rgum tay ntŭk ntu tăch rgâl geh ntor, âk ƀon lan kan lŏ mir tâm Tây Nguyên ntơm plŏ tay đah tơm tăm aơ. Gay ca cao hun hao nâp nâl, leo tât nau săk geh văng sa prêh, nŭih ƀon lan hôm uănh khlay tât nau săch kon ntil, nau kan tuch tăm kŏ kơt lah nau njrăng bu tuh chuh sa. Thạc sĩ Nguyễn Thị Thanh Mai, viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên mbơh nau n’hêl. Jă kônh wa kâp djăt.

Ơi Thạc sĩ, jêh rnôk rnoh tăch hao khlay ndrel kônh wa plŏ tay ma tơm ca cao, moh nau kan tuch tăm dơi geh ƀon lan nơm uănh khlay ngăn êh?

Thạc sĩ Nguyễn Thị Thanh Mai: Tât rnôk aơ ri rnoh tơm ca cao ueh ngăn. Ndrel rnôk ma nŭih ƀon kan kan lŏ mir dơi geh ŭch tăm tơm ca cao ri nau kan bôk năp bah khân păng nê lah rnoh kon ntil ca cao. Rnôk aơ, tâm Việt Nam geh ăp ntul geh rnoh tăch khlay, nê lah ăp ntil TD. Ntơm bah TD3, TD6, TD5, TD11. Ri ăp ntil nê rnôk aơ lah tâm Việt Nam hyn hao ueh ngăn ndrel nŭih ƀon lan kŏ ân geh tăm âk rnôk aơ.

Êng nê, ri nau kan tăm tơm ca cao.  Nau tăm ndrel mât chăm ca cao bah năp nơh kŏ geh Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên mĭn rjăp ueh. Yơn lah jêh âk khay rnôk ma rnoh ca cao jur thuk ri kơt lah nŭih ƀon lan bu koh lơi lĕ tơm ca cao. Ndri ma nau tăm ndrel mât chăm ca cao păng lĕ ơm hôm. Tât rnôk aơ nau kan tăm ndrel mât chăm ca cao ri tăm hữu kloh, jêh ri tăm IPHM, kơt lah tăm ca cao nâp nâl. Êng ăp nau tăm ca sao lah ntil ndơ hữu cơ, Chính phủ bah Việt Nam kŏ ký nau ntrŭnh mpeh rnoh huch hôl khih Carbon. Ri rnôk aơ nŭih ƀon lan kŏ ntơm geh tăm ca cao geh nau huch hôl khih carbon gay ma tăch luh.

Rnôk tăm ca cao ma ăp ntil tơm êng gay n’hao nau săk geh văng sa, kônh wa moh nau nkah, ơi thạc sĩ?

Thạc sĩ Nguyễn Thị Thanh Mai: Đah tơm ca cao ri kônh wa hŏ geh ăp mir tăm ntơm geh klih tăch hôm. Ri âk ngăn rnôk ma tăm ri kônh wa tăm nsum ma tơm sa play, yơn kônh wa mra tăm tâm nglah puăn bah tơm. Kơt ri tơm ca cao mra geh tâm pot ang nar ndrel ndơ rong tơm. Ndri ma hên nkah đă kônh wa ân tăm rơm sa play tâm du ntu kơt lah tăm du tơm ca cao, kơt lah rgâl ndơn ma du tơm ca cao nkre, yơn mô tăm tâm nglah puăn kơt lah bah năp nơh ôh. Hôm đah ăp tơm bru ru phung hên kŏ nkah đă lah kônh wa ân tăm nsum ma trong meng ri păng ueh lơn. Nkre ƀư tơm nkŭm n’hâm, rdâng sial, nkre gay geh rhôp carbon.

Mpeh bu tuh chuh sa tâm tơm ca cao, ngăn lah bu tuh sêt Phytophthora, thạc sĩ moh nau nkah đă ma kônh wa tâm nau njrăng ndrel rklaih?

Thạc sĩ Nguyễn Thị Thanh Mai: Ngăn lah, sêt bu tuh tâm tơm ca cao ri aơ kŏ lah du nau kan jêr jŏt ma kônh wa. Yơn lah, đah tơm ca cao ri nau geh phytopthora lah âk ngăn. Ndri ma rnôk aơ ăp nau ƀư kan mbơh luh ndrel ăp nŭih nchră ntĭm nau kan kŏ nkah đă lah ân dŏng ăp nau ƀư IPHM ndrel ngăn đŏng tâm ne elah nơm ân geh dŏng ăp kon ntil dăng châl ma bu tuh.

Yơn lah ri tât rnôk aơ ri ê geh nau mĭn mpeh ăp kon ntil rdâng bu tuh geh ndŏ mbơh ngăn. Tâm nau aơ, ri tât rnôk aơ ri ân geh dŏng ăp nau ƀư kơt lah koh n’ging, nthan ân tơm ca cao aih ueh ndrel nơm ân rep kloh ntŭk mir tăm. Nê lah du nau ma khlay ngăn tâm nau njrăng bu tuh chuh sa tâm tơm ca cao. Gay huch sêt bu tih  nê ri nơm ân dŏng ăp ntil dak si sinh học leo nsĭt nau tam ngăn lah nau ueh, kơt lah dŏng ăp ntil chế phẩm Trichoderma mô lah dŏng ăp ntil chế phẩm ma tâm nê geh ăp ntil xạ khuẩn gay ma păng dơi rdâng lơi Phytopthora.

Ơ, dăn lah ueh wa!