Ơi kônh wa ƀon lan kan lŏ mir. Tâm rnôk nau ntrơn rgala mih nar lơn ma khuch ngăn tât nau kan tuch tăm, nau joi ntrong tăm ân nâp nâl jêng nau tơm ndal. Tâm Dak Lak, nau kan “Mât n’hâm soan tơm tăm rgum” tâm tơm cà phê dôl geh ƀư âk, hŏ mpơl saơ nau tam nkre n’hao prêh nau dơi, nkre mât ntŭk ntu ndrel rdâng ma nau tât bah trôk nar.

          Tâm mir cà phê rlau du ha dôl ma ndrih ƀrâng, ăp play cà phê dôl ma rsuêl play mra ân geh du yan klih geh âk, wa Đỗ Thị Hưng, tâm thôn 12, xã Ea Kar, n’gor Dak Lak nchrăp yan aơ cà phê mra geh rlau 4 tấn rnglay, âk lơn rđil năm e. Nau ngăn lah, rnoh phân poh hoá học ndrel dak si mât chăm tơm tăm huch âk kơp ntơm nau ƀư tĭng nau kan “Mât n’hâm soan tơm tăm rgum”:

          ‘Bah năp nơh, gâp tăm ri ăp nŭih bu mhâm nau poh phân ndrel krih dak si ri gâp tĭng kơt. Ntơm bah rnôk dŏng nau kan mât n’hâm soan ân tơm tăm rgum ân tơm cà phê ri gâp kŏ saơ geh nau êng ngăn, ueh lơn ndrel nau săk geh âk lơn, tam lơh rnôk ma nơm ê geh dŏng”.

          Kŏ kơt wa Hưng, âk rhianưg ƀon lan tâm ăp nkuăl tăm cà phê bah Dak Lak, kơt Krông Păk, Krông Năng, Cư Kuin...dŏng dơi nau kan mât n’hâm soan ân tơm tăm. Nau geh dŏng mhe, rgum tâm nau n’hâm nau dăng ân tơm tăm rgâl ma nau knŭng rdâng, krih dak si ƀư khuch.

          Lah ngoai tâm ăp rnăk leo trong lor tâm nau kan dŏng ƀư rlau 2 ha cà phê ndrel leo nsĭt nau săk geh văng sa rnôk dŏng ndơ huch 15-20%, nau geh nklăp 10%, ndrel nau nâp geh bah grăp cà phê geh rgâl âk, wa Đinh Thị Như Lê tâm thôn 2, xã Phú Xuân, n’gor Dak Lak mbơh:

          ‘Rnôk geh dŏng nau kan rgum nsum ri nau hun hao bah tơm cà phê êng ngăn rđil ma rnôk nơm nơm tăm tĭng nau vay ơm.  N’ging, nthan, n’ha păng ndrih jêng ndrel huch âk bu tuh tơm tăm, kơt lah mbrĭng, pă n’ging ndrel rŭng play ndrel ngăn lah huch ăp nau khuch tâm n’ha bah cà phê đŏng”.

          Tĭng Tiến sĩ Phan Việt Hà, Groi Kruanh Viện Khoa học kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên, nau kan mât n’hâm soan tơm tăm rgum lah trong hăn tâm di ma nkô̆ hun hao tuch tăm ndrih, rdâng ma nau ntrơn rgâl trôk nar tâm Tây Nguyên. Aơ mô êng lah nau kan tăm, mât chăm, ma hôm lah nau rgâl mhe, ndŏ nau dăng bah tơm tăm ndrel nau kloh bah ntŭk ntu ƀư tơm. Rnôk tơm dăng, neh dăng, nŭih ƀon lan kŏ dăng, n’ăp ma văng sa ndrel ntŭk ntu:

          ‘Nau kan mât chăm n’hâm soan tơm tăm rgum ri hên hŏ ntrŭnh ƀư âk ngăn tâm ăp ntil tơm tăm kơt lah cà phê, tơm ba, tơm tiu, tơm sầu riêng. Bah nau ntrŭnh ƀư ăpnau kan aơ bôk năp jŏ leo nsĭt nau săk geh văng sa ueh gay mir tơm tăm bah rnăk vâl dơi geh hun hao nâp nâl ndrel săk tam. Tâm rơh tât ri hên mra lŏ tâm rgip nsum ma ăp công ty, ntŭk ƀư nau kan tăch rgâl, ăp ngih săm ƀŭt gay ƀư ăp jrâu ntĭm mbơh mpeh nau kan, tâm nchră, ndâk nau kan gay kơl an nau kan aơ nar lơn ma geh ƀư âk ndrel trêng hvi”.

Tâm rnôk rgâl trôk nar lơn ma krit nji, nău tuch tăm tĭng trong rƀŏng jŏ jong, hŭch bah rmoh rman n’hanh n’hao nsĭt geh wăng sa lah dŭt khlay. Lơn lah đah tơm cà phê, ntil tơm tăm khlay bah Tây Nguyên, dŏng ăp rgâl mhe kỹ thuật dôl lah keh pơk mpông gay n’hao săk kah n’hanh nău dơi tâm rlong. Trong ntĭt leo "Mât suan dăng rêh tơm tăm rgum” dôl dơi kônh wa uănh khlay n’hanh an ƀư lam hvi. Ndrĭ trong ntĭt leo dja moh ndơ geh mha êng n’hanh mhâm ƀư gay dŏng geh nău tam mir cà phê? Tiến sĩ Đặng Bá Đàn – Kruanh Văn phòng Ntŭk rgum ntrŭt nsôr tuch tăm Nam Trung bộ n’hanh Tây Nguyên rblang kloh lơn mpeh ăp nău geh tâm ban kơt kỹ thuật tơm khlay bah trong ntĭt leo ƀư dja-.

ơi wa, tâm trong mât suan dăng an tơm tăm rgum đah tơm cà phê, moh ndơ kỹ thuật I khlay mêh?

TS. Đặng Bá Đàn: Tâm ăp trong mât chăm rgum ri he dŏng âk trong ƀư. Rnôk tơm cà phê jêng dăng ri păng mbra chŏl dơi đah lĕ rngôch ăp ntil tu ndrŭng chuh sa. Păng mbra lăp sa dak kah uĕh lơn, n’hanh păng mbra luh kao, kơn play uĕh lơn, tâm ban săk kah cà phê păng mbra đăp mpăn lơn. Nkô̆ nău mât uănh rgum lah he mât uănh neh. Mhâm ƀư an neh mô geh sât blak, neh mbra mât geh tâm ban săk uĕh jêng, đăp mpăn rmŭ ôm uĕh. N’hanh geh rnoh dak kah tâm di gay tơm rhôp sa rnôk he poh phân du trong geh tâm ban. 

 Hôm bar lah tâm rnôk mât chăm rgum ri he mô kâp mĭn mbro tât nău njrăng n’gang tu ndrŭng chuh sa. He ân mĭn ngai lơn lah tơm uĕh jêng dăng ri mbra chŏl dơi bu tuh. Ntĭt kơt bu rŏ sa reh, rnôk he dŏng phân hữu cơ n’hanh he sơch ntil uĕh jêng ri he mô kâp dŏng poh phân hóa học, ƀư hŭch bah ir roh huach prăk mât chăm ma hôm nsĭt geh wăng sa hao đŏng. Mô lah mpeh dak tŏ ƀư an kao dang rgum du tơ̆. He dŏng trong dak tŏ tâm di ri tơm luh kao rgum du tơ̆ n’hanh luh play du rơh, he mbra klêh, he mbra n’hŭch đêt roh huach lôch klêh. Mô lah koh n’ging, he koh srang aih gay hŭch du đêt ntil ndơ bu chuh sa. N’hanh n’hao âk tơm nkŭm n’hâm ri he mbra ntop geh tơm wăng sa rlău ma tơm cà phê, ri he tăm rlŭ lah du trong mât chăm rgum đŏng. Ƀư hŭch đêt ăp rnoh khuch khat roh huach n’hanh n’hao nsĭt geh cà phê hao.

- Đah tơm cà phê, nău dŏng trong mât rgum jêng ntơm bah moh rêng ƀư n’hanh kônh wa moh ndơ njrăng uănh khlay, mêh wa?

TS. Đặng Bá Đàn: Ăp trong mât chăm rgum lah uănh tĭng rơh. Mbra ntơm bah rnôk he tăm mhe, he nchrăp khai hoang dŏng neh, chôk rli neh, he nchrăp tơm ntil. N’hanh tâm rnôk mât chăm, he rƀŏng tât du nkual mât chăm lah đăp mpăn jŏ jong đŏng. Dŏng tâm rlak tâm ban phân poh, tŏ dak tâm di. N’hanh he tăm tơm nkŭm n’hâm, tăm tơm dăp prêh bah lơ, dêh bah dâng. N’hanh mât dŏng geh nău tam ăp tơm tăm rlŭ ri păng ntơm bah bôk năp. N’hanh uănh tĭng nău geh ngăn ngăn bah mir tăm, mbra lah mir tơm jŏ năm mô lah mir mhe tăm mô lah mir sreh tăm tay ri he mbra geh nkre ăp trong ƀư tâm di.

Hơi wa, I ngăn rnôk cà phê geh ăp ntil bu tuh kơt rsap jrêng, mbrĭng sêt guh mô lah bu rŏ sa reh, nău dŏng trong mât rgum mhâm dơi tĭng ƀư mêh?

TS. Đặng Bá Đàn: Nkô̆ nău mât njrăng rgum tu ndrŭng chuh sa ri he lơn âk n’hao dăng trong mât chăm kơt koh n’ging, njêng srang aih mpŭm tơm. N’hanh he dŏng ăp phân hữu cơ, phân vi sinh. Ân dŏng phân hóa học dah găp n’hanh dŏng phân mât kân bu tuh ma trong mât chăm ndơ gŭ rêh uĕh an tơm tăm. N’hanh rnôk tơm hŏ geh bu tuh hŏ lăn hô n’hanh tĭng nău nkah njrăng lor bah nhih pah kan dơi kan ri he mơ dơi dŏng phân hóa học.

- Mât an neh uĕh jêng lah nkô̆ khlay bah trong ntĭt leo mât chăm rgum. Ndrĭ ân mât dak kah n’hanh dŏng phân hữu cơ, phân vi sinh mô lah rgâl uĕh jêng neh mhâm ƀư mêh, hơi wa?

TS. Đặng Bá Đàn: Nkô̆ nău ma đăp mpăn tŏng geh dak kah uĕh jêng an neh lah he mhâm ƀư nê nơh mât chăm lah n’hŭch bah ir dak rchoh neh. He ƀư an neh poh phân tâm ban lĕ ma hữu cơ n’hanh vô cơ. N’hanh he n’hao âk vi sinh gay plơ̆ geh tâm ban tay vi sinh tâm neh gay tơm păng geh tâm ntop kơl nsum đah reh n’hanh neh. Tâl bar lah nău poh phân hữu cơ ri păng n’hao săp bah neh n’hanh ntik n’hao nău dơi tam phân hóa học du trong dŭt geh nău tam./.

Ơ dăn lah uĕh Tiến sĩ Đặng Bá Đàn!