Ơi kônh wa ndrel băl mpôl. Tâm Dak Lak, nar lơn ma âk nŭih ƀon lan nchrăp nau ƀư ntrơn nau tăm mât chăm ndreih, tâm pleh mô lah ndâk tăm tay. Nau sakư tam ntoh kloh ngăn tâm nau nâp kah cà phê geh rgâl, geh rvăt ma rnoh khlay lơn rđil ntŭk êng, nkre huch nau dŏng ptăk mât chăm rnơm nau dŏng ndok nja tâm nau tuch tăm.

Rlau 20 năm tăm tơm cà phê, wa Lương Xuân Hưng, xã Dliê Ya n’gor Dak Lak, lah ngoai tâm ăp nŭih ƀon lan ơm dŏng nau kan tuch tăm tâm pleh ueh. Wa tăm nsum tiêu, sầu riêng, chanh sre ndrel âk ntil tơm dak si dêh tâm nâm gay njêng trong kan tuch tăm âk dăp, geh nkŭm n’hâm rgâl ma tăm pih. Phân ăch ndrôk geh ndum ân lêk đah ndrok nja, ndăn n’ăp nkhop cà phê, n’gĭng, n’ha cà phê, nkhop sầu riêng, tơm mbo, rhe gay ma nkra jêng phân kơl an nau ndâk ueh tay nay rmŭ jêng ân neh, n’hao ueh ân mir. Wa Lương Xuân Hưng, nkoch:

‘Ndăn ăp nau geh dơi bah mât rong, sŏk ăch ndrôk, kik djar gay ma mât chăm, ndâk tay ân mir tơm tăm, kơt lah du gưl ri nơm sŏk ƀư, lah saơ păng tam ueh ndrel tâm rgop ma nau tăm nsum âk ntil, ntơm bah nê njêng nau ƀư âk tay, janh leo nau kan ntuh kơl   mât rong âk lơn ri gâp hŏ geh du nau kan tăm nsum âk ntil tơm đah ăp tơm cà phê arabica, robusta, tơm nkŭm n’hâm tâm rgop ma tăm tiêu, mât rong đŏng”.

Mô êng nâp nâl mpeh nau kan tăm, ăp nau kan tăm cà phê huch nau hôl khih hôm leo tât nau săk geh văng sa âk. Tâm xã Ea Na, ăp mir tăm tâm rgop ma Công ty Êđê Cà fé dôl geh nau dơi tât 4 tấn rnglay/ha. Tĭng wa Y Pôt Niê, Giám đốc công ty, nau kah n’huch hôl khih hŏ jêng nau mơng đah nau tuch tăm bah ƀon lan kan lŏ mir, phân geh bôr tâm neh rgâl ma srih tâm mặt neh, n’hao dŏng phân ndŭm êng rgâl ma phân hoá hock:

‘Nkhop cà phê nkhŭt tâm máy pâr mô geh n’huk, ƀư ân păng lêk jêh ri dŏng ndum ƀư phân hữu cơ. Lahdu kg nkhop mra ân geh 400g lêk, rnôk dŏng mra kơl an huch âk ngăn dŏng phân hoá học, ntơm 100% kơt bah năp nơh ri rnôk aơ n’huch hôm nklăp 10-20% dơm”.

Ndrel ma nê, ăp nau kan tăm 3 dăp, đah tơm nkin sial, dăp tâm nklang lah cà phê, dăp dêh ngăn lah pih, mô êng knŭng têm dak tâm yan vai ma hôm njêng ntŭk tăm bah nơm nâp nâl. Nkre, nau dơi bah ntŭk tăch rvăt kŏ âk lơn. Wa Ngô Quang Minh, Công ty TNHH cà phê Ba Minh, xã Hoà Phú, mbơh:

‘Công ty phung hên dôl tâm rgop ma nklăp 1000 rnăk êp tâm nkuăl ndrel dôl ƀư tuch tăm tĭng ăp nau geh dơi kơp dơn Rainforest ndrel 4C. Phung hên geh ăp công ty dak ba dih uănh tât âk lơn ndrel khân păng tât uănh nau kan bah phung hên ri phung hên kŏ geh dơi âk nau ueh gay geh ký ton nau tâm boh kan nsum đah ăp nau tât bah kan bah dak ba dih”.

Tĭng ƀư nău tâm ton n’hŭch n’gluh krŭl duh jay bil, Bộ Nông nghiệp n’hanh Môi trường dôl đă ăp n’gor an ƀư trong ntĭt leo tuch tăm n’hŭch đêt krŭl duh 2025–2030. Ta Tây Nguyên, tŏ ntruh dak, poh phân ma trong dak tŏ n’hanh tuch tăm wăch jêng tay dôl an saơ nău dơi kloh. Bah kơi aơ, Tiến sĩ Phạm Công Trí, nuĭh rnâng kan njêng mpŭm uĕh cà phê jŏ jong, nkoch kloh lơn mpeh trong rƀŏng tuch tăm dja.

- Hơi tiến sĩ Phạm Công Trí, ndơ lơh dĭng n’gâng kan cà phê ân rgâl jêng mât chăm n’hŭch bah n’hôl djơh krŭl duh mêh?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: N’gâng kan cà phê lah ngoăy tâm ăp n’gâng kan tuch tăm tă sŏk lĕ tơm ndơ mpêt khlay n’hanh khuch tât ntŭk gŭ rêh âk, yor rnôk he poh phân, tŏ dak âk mbra khuch tât ntŭk gŭ rêh. Yor kơt nê̆ ăp nuĭh dŏng ngêt cà phê, lơn lah ta Châu Âu n’hanh ăp dak hun hao ri khân păng đă Việt Nam lah ngoăy tâm ăp dak tăm âk cà phê ân geh nău dơn mât đah ntŭk gŭ rêh. Găr cà phê ân n’hŭch đêt n’huk djơh krŭl duh jay bil jŭr đêt gay đăp mpăn nuĭh dŏng mô ƀư nsĭch gŭ bah kơi khuch tât rgâl duh nđik trôk nar.

Yor n’gâng kan, tuch tăm mât rong tâm ban kơt Chính phủ Việt Nam hŏ nsrôih dŭt âk, mô dơn tâm ăp siƀŭt luật, ma tâm ăp nău kan mpeh tuch tăm ngăn ngăn ri ăp nuĭh kỹ thuật bah Việt Nam hŏ nsrôih dŭt têh đŏng. Bah meng nău ntop kơl dak bah dih, gay rêng n’gâng kan cà phê bah he geh n’gluh n’hôl djơh krŭl duh đêt yơn nha hôm đăp mpăn rnoh âk geh play n’hanh săk kah geh tơm ndơ tăch an lam ntŭr neh đŏng.

- Đah nkual Tây Nguyên, lơn lah Dak Lak, hŏ geh moh nău dơi tâm trong n’hŭch n’hôl djơh krŭl duh tâm n’gâng kan cà phê, mêh wa?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: He saơ lah Tây Nguyên dôl lăp kan n’hanh Tây Nguyên lah nkual tăm cà phê rgum tơm bah Việt Nam. Lap lah Dak Lak lah Tơm me cà phê, geh viện gŭ mĭn, ăp nhih nti đại học n’hanh geh dŭt âk nuĭh rnâng kan tơm mpeh cà phê, ta aơ geh âk trong nchrăp mpeh ntop kơl n’hŭch n’hôl djơh krŭl duh. Tâm 10 năm aơ ri mpôl hên mĭn lah Dak Lak ndrel Tây Nguyên hŏ geh ăp nău dơi dŭt têh. He geh ăp rêng mât chăm kơt wăng sa wăch jêng tay, tuch tăm sĭt rêh tay, nkual tăm têh hvi; geh ăp nău kan dŭt ngăn ngăn nsĭt tay săk ntơr uĕh, mpơl ăp n’hŭch n’hôl djơh krŭl duh tâm nău tăm cà phê ma ăp rnoh mbrô kloh rvah. Mpŏng lah, đah nău nsrôih, nău ntop kơl bah Trung ương, bah ăp kruanh rđău kan n’hanh ăp mpôl kan dak bah di ri he mbra tât ơm rlău nău nchrăp.

- Tĭng may, ăp Hợp tác xã mhâm geh nău khlay tâm rêng ƀư cà phê n’hŭch n’hôl djơh krŭl duh mêh wa?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Ăp hợp tác xã, hợp tác xã ntil mhe lah ăp tơm ndơ tâm rêng kan ƀư njêng n’hanh ndơ tăch cà phê. Tâm rêng mât chăm cà phê ri hợp tác xã nha hôm lah ndơ mhe n’hanh dơi ăp ding geh tât dŭt uănh khlay ntuh kơl, n’hanh aơ lah ntŭk dơn kỹ thuật rgâl mhe dŭt ngăch. He saơ lĕ rngôch ăp hợp tác xã cà phê mbra dơi uănh lah ăp ntŭk ntĭt leo ntoh lư mpeh ăp rkŭm cà phê tăm rlŭ âk ntil tơm, nkual wăng sa wăch tay, nkual wăng sa sĭt rêh tay dŭt geh nău dơi. Âk hợp tác xã mô dơn tât dơi rnoh n’hŭch n’hôl djơh krŭl duh đăp mpăn an ndơ geh ƀư tuch tăm săk kah âk ma hôm tât di rnoh cà phê kah khlay đŏng. Ăp nău dơi dja nsĭt tay nău geh ndrop, ƀon lan kan lŏ mir dơi geh dŏng bah ndơ he geh ƀư luh, dơi tăch đah rnoh khlay lơn. Nkre rnôk tăng lư ăp nău dơi nê ri ăp mpôl kan dak bah dih khân păng tât ntop kơl ƀư ntŭk chrat ang, khân păng pơk hvi. Mpôl hên mĭn lah ăp hợp tác xã nkre mpơl nău khlay kan n’hanh dơi geh dŏng dŭt kloh tâm ăp bôk nău kan n’hŭch n’hôl djơh krŭl duh tâm n’gâng kan cà phê.

-Ndrĭ gay hăn tĭng trong tuch tăm mô n’hôl djơh krŭl duh, nuĭh ƀon lan kan lŏ mir ân moh ndơ rgâl mêh, hơi wa?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Ntơm nơh tuch tăm tĭng nău way ơm ri nuĭh ƀon lan kan lŏ mir nsrôih mhâm ƀư tâm ban kơt đah nuĭh săk geh âk, ăp nuĭh dơi ƀon lan uănh lah jăp gơih, geh trong tuch tăm uĕh. Yơn aƀaơ ri tuch tăm sĭt jêng tay mô lah sĭt rêh tay, bên di đah rgâl trôk nar ri he nsing ta rnoh di n’hanh ăp rnoh di mhe ma lam ntŭr neh kơp dơn, rƀŏng tât tuch tăm an rêh jêng êng, sĭt jêng êng tâm mir. He ân tĭng jăp ăp rnoh di ma lam ntŭr neh kơp dơn. Tâm trong tuch tăm mhe ri mô dơn êng mpeh kỹ thuật ma he ân n’gluh dơi ăp ndơ an saơ lah he mât đăp mpăn uĕh ntŭk gŭ rêh neh ntu. Nkre he lah nuĭh tuch tăm geh nău ton, geh nău dơn kan gay găr cà phê geh ngăn hồ sơ mpeh tuch tăm nđĭr uĕh dŭt kloh rvah.

- Gay ƀư dơi kơt nê ri aƀaơ nuĭh ƀon lan kan lŏ mir mbra tât kỹ thuật mhe mhâm ƀư mêh, hơi tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Aƀaơ mât chăm cà phê geh âk trong rgâl n’hanh mât chăm cà phê tâm wăng sa wăch geh tay, tâm mir tăm rlŭ lah mô dơn êng mpeh kỹ thuật ma mât chăm tât dơi. Ntrŭt nsôr tuch tăm gưl neh dak geh bôk nău kan ntrŭt nsôr tuch tăm nsum mpôl ndrel đah n’gâng kan tuch tăm n’hanh ăp viện gŭ mĭn ri way geh ăp bôk nău kan ntĭm nti. Ăp mpôl kan bah dih Chính phủ geh ăp bôk nău kan ntop kơl ntĭm nti cán bộ tơm gay njêng luh ăp giảng viên n’gâng tơm. Mpôl hên nchih rgum ăp siƀŭt, phim gay ăp nuĭh ŭch joi gĭt mbra tât dơi dơh ngăch lơn. Rlău ma nê ri ăp bôk nău kan mât chăm cà phê mpeh wăng sa sĭt jêng tay tâm rgâl trôk nar, n’hŭch n’hôl djơh krŭl duh tâm rlŭ âk tơm ntĭm nti dŭt âk giảng viên n’hanh kơi năp nti dŭt âk ƀon lan kan lŏ mir. Nkre, aƀaơ ta ntŭk pơk uĕnh ri ăp siƀŭt ơm ntĭm nti, mpeh nkô̆ nău dja dŭt âk mpưm đŏng. Du đêt nuĭh tơm pă an hŏ lor njêng luh ăp ndơ mbơh nti đŏng. Nơm geh kơt nê ma nuĭh mât chăm, nuĭh ntơm njêng nău kan n’hanh ăp nuĭh ŭch rŏng joi gĭt mô lah dŏng mpeh wăng sa wăch tay, n’hŭch n’hôl djơh krŭl duh, sĭt rêh tay tâm n’gâng kan cà phê dơh rlău ntơm nơh dŭt âk đŏng.

- Ơ, dăn lah uĕh Tiến sĩ Phạm Công Trí.