Đah rlău 20 năm dăch bên đah tơm cà phê, yơn lah ê hŏ tă geh wa Võ Thành Công, xã Cư M’gar, n’gor Đăk Lăk saơ  nơm an geh uănh joi, ntop nău gĭt vât, tât râng ăp nău nti mpeh tăm, mât chăm cà phê kơt aƀaơ. Du gưl lah yor mir tơm cà phê lĕ ranh an geh tăm tay, ntil mhe an geh kĩ thuật mhe, yơn nău jêr ngăn lah bar pe năm dăch aơ trôk nar rgâl ndal wa mô dơi dŏng nău kan ơm gay ma mât chăm mir tơm tăm. Wa Võ Thành Công an gĭt.

“ Aƀaơ trôk mih sial mô ueh lăng geh âk nău khuch tât tâm nău mât chăm rgâl mhe mbro. Aƀaơ tât khay mih hôm poh phân ê hŏ dơi poh yor lah mih ndal mô kơt ntơm nơh.Ngăn lah ăp tơm tăm mhe aƀaơ gâp tăm 1 pơh lah rao lah kơt tơm cà phê lah mô dơi hao jêng”.

 Ndrel đah nău mĭn rvê, wa Bùi Duy Tân, xã Đắk Hà, n’gor Quảng Ngãi nkoch, bar pe năm aơ, rnoh cà phê hao khlăy ƀư an ăp nuĭh ƀon lan tăm cà phê kơt wa dŭt rhơn ngăn, yơn nău rhơn mô lôch rnôk ma nău tât bâh mih sial ăp nar lơ ma mô ueh, mih sial rgâl ndal mô ueh lăng lĕ ƀư khuch tât nău luh kao kơn play bâh mir tơm. Bol ma geh mât chăm na nê̆ yơn nău geh, nău ueh cà phê mô âk. Nău wăng sa bâh rnăk vâl mô hao đŏng. "mpeh trôk nar mih sial geh khuch khat âk ngăn tât ƀon lan kan lŏ mir hên, yor lah ta năp khay mih lah duh prăng ngăn, lôch nĕ geh duh geh n’hach. N’hanh mih sial rgâl geh nău tât mô ueh tât ntil tơm tăm n’hanh rlău ma nĕ ƀư tuch tăm lah an geh phân poh ma rnoh rvăt phân khlăy ngăn jêng khuch âk tât nău geh bâh ƀon lan kan lŏ mir hên”.

Bâh ntơm ăp nău jêr jŏt bâh ƀon lan kan lŏ mir Tây Nguyên tâm nău tăm cà phê aƀaơ, Viện khoa học kĩ thuật tuch tăm Tây Nguyên, ntŭk kan khuyến nông ngih dak lĕ tâm rgop ƀư bôk nău kan “Mât tăm cà phê ueh mhe an tâm di đah rgâl trôk nar mih sial ta Tây Nguyên” lvang năm 2023-2025. Tât râng bôk nău kan, cán bộ khuyến nông ta ntŭk geh nti ăp trong kan rgum sŏk rnoh mbrô rlău 500 rnăk tăm cà phêb ta 5 n’gor Tây Nguyên. Ăp nuĭh kan khoa học uănh năl n’hanh rblang bâh 200 ntil neh ta ăp ntŭk tăm cà phê tâm ăp mir tăm du ntil, tăm tâm breh đah sầu riêng, tiu, tâm ăp mir tơm kranh, mir tơm lĕ geh lêh play âk…gay gĭt uănh ntil ndơ ta neh tâm ban kơt uănh năl nau kan rgâl mhe mih sial tât trong pah kan tăm cà phê aƀaơ n’hanh mbơh rgâl nău bên gay ma pah kan an nâp nâl lơn. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, kruanh rnâng kan mbơh bôk nău kan :Tăm cà phê ueh mhe uănh năl.

"Uănh nsum lah ăp nău kan lĕ geh ƀư dŭt na nê̆ ngăn, kơt lah mir tăm tâm breh đah sầu riêng tâm mir cà phê rĭ he mbra geh saơ lah nău geh sầu riêng âk play đŏng, tâm rnôk nĕ rĭ aơ lah du năm jêr đah Tây Nguyên tâm nău kơn play luh kao rĭ mir tơm aơ rnăk vâl poh phân tĭng nău ntĭm bâh trong kan rĭ khân păng saơ lah dŭt ueh n'’hanh đăp mpăn ngăn.

Đah nau ŭch mpŏng tât n’hao nău geh gĭt vât ndrel đah kĩ thuật tâm nău mât tăm geh nău pah kan tâm di, geh âk nău ntil tơm tăm an ƀon lan kan lŏ mir…nj4êng nkual tăm cà phê kloh ueh bah ir prăk kan, âk ntil rnoh geh an ƀon lan lah ăp nău nsrôih ma ăp ntŭk kan nsum kan ndrel dôl geh kơl an ƀon lan kan lŏ mir ta Tây Nguyên tâm di đah rgâl trôk nar mih sial, rdâk njêng ntŭk tăm cà phê nâp nâl. Tiến sĩ Đặng Bá Đàn, Groi kruanh ntŭk kan mpeh ba dâng, ntŭk kan khuyến nông ngih dak an gĭt.

“Nău geh bôk năp ƀon lan lĕ geh mbơh tơih ăp nău mhe mpeh kĩ thuật an nău cà phê, tăm tĭng trong ueh mhe, an tâm di đah rgâl trôk nar mih sial. Tal 2 lah ndơ̆ an lăp dŏng ăp ntil phân poh ma dơi kơl an tơm cà phê dơi geh tâm dâng đah rgâl trôk nar mih sial duh phang mô lah mih n’hach. Lôch nău kan aơ, mpôl hên mbra geh nglôch tay jêng du nau way kan ma ntĭm nti an ƀon lan tuch tăm geh săk rnglăy ngăn.

Gay ma hun hao n’gâng kan tăm cà phê nâp nâl, mô dơi mô geh nău kan tăm cà phê ueh mhe tâm di đah rgâl mih sial. Yor nĕ, ta meng nău tă gĭt tăm cà phê ơm geh, ƀon lan kan lŏ mir Tây Nguyên lah êng, nuĭh tăm cà phê lah nsum an geh 1 trong kan tăm cà phê ueh mhe gay ma bah hoach prăk kan n’hanh n’hao nău geh an ăp nuĭh geh tăm cà phê.

Bah năp ntul rlong bah rgâl duh nđik trôk nar, ăp nuĭh ƀư cà phê ân ngăch ngăr, mât chăm cà phê ân blău lơn đŏng gay n’hao rnoh khlay cà phê tâm nău rgâl duh nđik trôk nar aƀaơ. Ndrĭ mhâm lah tuch tăm pet lât bah ngai? Ăp trong nkra tơm gay mât chăm cà phê pet lât ăp tŏng nău lư lah moh ndơ? PV nkô̆ way nkoch ôp tiến sĩ Trương Hồng, rnâng kan tuch tăm mpeh nkô̆ dja, jă kônh wa n’hanh băl mpôl djăt ndrel.

-Hơi wa, rgâl duh nđik trôk nar hŏ mhâm ƀư jêr jŏt ntul rlong tâm mât chăm cà phê aƀaơ mêh?

Tiến sĩ Trương Hồng: Đah nău mât chăm cà phê ta Tây Nguyên lah êng n’hanh lam dak lah nsum hŏ, dôl n’hanh mbra ât rdâng đah ăp jêr jŏt ntul rlong bah kơi aơ: lơn lah rgâl duh nđik trôk nar, aơ lah ndơ he mô ndra ma lơh ma he dŭt jêr mât kân dơi. rgâl duh nđik trôk nar ƀư hao duh bah n’hâm sial ntơm bah nê ƀư hŭt tơm dak jêng hao têh bah tơm cà phê rgâl nkre đŏng, ma rgâl tĭng trong rƀŏng mô dơh uĕh an nău kan tuch tăm, ntơm bah nê ƀư hao roh huach prăk dŏng mât chăm, săk geh âk cà phê hŭch nkre đŏng. Tâl bar, tât khuch bah rgâl duh nđik trôk nar mbra ƀư jêng tuh ndrŭng chuh sa hô khuch tât tơm cà phê đŏng. Ntĭt kơt rsap jrêng n’hanh tâm ăp năm mhe aơ nkô̆ nău yui măch hŏ ntoh luh, tă bah rgâl duh nđik trôk nar đŏng.

- Ơ, tâm bah ri aơ nơh ƀon lan kan lŏ mir hŏ tăng lah âk mpeh mât chăm cà phê pet lât ăp tŏng geh nău lư bên di đah rgâl duh nđik trôk nar đŏng. Ndrĭ mhâm bu wât mpeh nău mât chăm dja mêh wa?

Tiến sĩ Trương Hồng: Mhâm lah mât chăm cà phê pet lât ăp tŏng nău lư, he mbra mĭn kơt aơ an dơh wât. Lơi dĭng mĭn mât chăm cà phê pet lât ăp tŏng nău lư lah ân n’glăp dŏng công nghệ 4.0 ndơ ntrŭp dŏng máy móc lĕ, cơ khí lĕ 100% nău nê mô dơi geh. He mbra dŏng tĭng gâl dơm. Mât chăm pet lât ăp tŏng nău lư ta aơ lah he mbra ƀư ăp tŏng rêng lĕ rngôch ăp trong nkra kỹ thuật têh uĕh mhe dôl dơi n’glăp dŏng yơn mô hŏ ăp kôp, mô hŏ lam hvi n’hanh nkre dŏng du đêt ndơ geh ƀư mhe. Lơn lah trong poh phân mhe. Ntĭt kơt phân poh an hao jêng luh kao tât ăp phân poh geh vi lượng lăp jêng tâm mât chăm cà phê gay kơl kônh wa ƀon lan kan lŏ mir n’hao nău dơi tam kan tuch tăm, n’hao săk geh kah uĕh ndơ geh ƀư, n’hao rnoh khlay ntop n’hao tay bah mât chăm cà phê nkre bên di đah rgâl duh nđik trôk nar aƀaơ.  

- Ndrĭ may mbra nkoch du đêt trong rƀŏng hăn rgop tâm nău mât chăm cà pet lât ăp tŏng nău lư bên di đah rgâl duh nđik trôk nar aƀaơ đŏng ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Geh bar pe nkô̆ nău mbra dơi dŏng tâm mât chăm cà phê jŏ jong aƀaơ: ntĭt kơt kon ntil. Aƀaơ ntil he uĕh hôm săk geh play âk lơn ntil ơm ntơm bah 30-50%, lơn lah ăp ntil dja mbra n’hao nău dơi chŏl đah ăp nău tât mô uĕh bah trôk nar, ât rdâng đah bu tuh sa. Yơn lah, ntơm nơh kônh wa ƀon lan kan lŏ mir he tăm ntil cà phê mhe, lơn lah ntil ndop măt ri he mô tĭng ntil. Aơ mbra lah nkô̆ nău khuch tât mât uănh tâm rnôk mât chăm tâm ban kơt klêh donh đŏng. Aƀaơ mât chăm cà phê pet lât ăp tŏng nău lư lah trong rƀŏng an ƀon lan kan lŏ mir lah he dŏng ntil mhe ma ăp tơm ndop măt ri tăm tĭng mbor, dơh mât uănh, dơh mât chăm, dơh klêh donh, dơh nkret njêng ntơm bah nê rgop hŭch đêt roh huach prăk dŏng kan bôk năp n’hanh n’hao săk geh âk.

Tâl 2 lah mpeh phân poh ân poh tâm ban, tâm di đah âk ntil, trung lượng, vi lượng. Poh phân tĭng nău way 4 di. Lơn lah he mô poh wơt mih. Aƀaơ ƀon lan geh nău way bên lah ph phân wơt mih, djăt ma saơ trôk bơi mih lah ndjôt phân poh gay wơt dak mih ri lêt ngăch. Rnôk lêk ngăch kơt nê mbra roh yot âk lơn tă bah dak rchoh n’hanh dak rdu phân ntơm bah nê ri roh huach prăk ntuh kơl âk lơn n’hanh nău tam dŏng phân mô âk. Lôch nê lah he dŏng ăp ntil phân rơh mhe kơt phân NPK TE, TE ta aơ lah ăp dak vi lượng lăp kơt kẽm lăp lam tơm, mô lah ăp ndơ phân poh hữu cơ vi sinh ƀư an hao jêng tơm mô tam âk, n’hao rnoh âk dŏng phân poh tâm rgâl uĕh jêng rmŭ ôm neh.

Nkô̆ nău tâl 3 lah dak tŏ, nkah njrăng lor kônh wa lah dak tŏ an dah găp dơm mô kâp tŏ rmeh dak. Aƀaơ du đêt rnăk ƀon lan nha hôm geh trong rƀŏng tŏ rmeh dak đŏng, bol hŏ hŭch rđĭl đah ntơm nơh yơn nha hôm rmeh đah nău ŭch geh bah tơm. Jêng ân rgâl nău dja. Lah he tŏ dak an cà phê đah rnoh tŏng găp mbra rgop mpêt nkrem dơi tơm dak, mpêt nkrem prăk dŏng ntuh kơl n’hanh mât njrăng ntŭk gŭ rêh. Tâl bar lah he ân tŏ di rnôk.

Nkô̆ nău n’glĕ dŭt ŭch nkoch tâm nău mât chăm cà phê ăp tŏng geh nău lư pet lât bah ngai lah mât uănh bu tuh rgum (IPM). Ntơm nơh he tă ƀư hôm yơn mô hŏ nsĭt tay nău dơi ăp kôp, rêng lam jêng nău nsĭt dơi mô hŏ âk ri aƀaơ he ân rgum tâm trong nkra dja. Trong ƀư dja dơh dơm yơn he dŏng ăp kôp trong nkra ƀư dja kơl an tơm cà phê hao jêng uĕh, têh lay, n’hao nău dơi ât rdâng đah nău tât trôk nar mô dơh uĕh, tu ndrŭng chuh sa. Lôch nê đŏng lah mât chăm cà phê uănh khlay tât nău mât srăch uĕh ndơ geh ƀư. Lơn lah krêp dak si ndrŭng tâm cà phê, yor nău dja geh tât rnoh khlay ntop n’hao tay bah ndơ tăch tâm ban kơt ndơ kỹ thuật geh tât nău ŭch đă bah nuĭh rvăt n’glăp cà phê đŏng. Nê lah ăp nău njrăng đă tâm mât chăm cà phê pet lât ăp tŏng geh nău lư bên di đah rgâl duh nđik trôk nar.

- Dăn lah uĕh wa!