Tă geh mpŏng lah “grăp khlay ngăn tâm ăp ntil grăp”, tơm Mắc ca hŏ geh tăm âk tâm nkuăl neh Tây Nguyên ndrel Tây Bắc. Mắc ca kŏ mpơl saơ nau khlay văng sa, rgop nau n’hao nau geh dơi ân ƀon lan ndrel nkŭm n’hâm neh tăm. Yơn lah, bah kơi ăp yan geh klih play nê hôm âk nau jêr đŏng, ntơm bah kon ntil, nau rgum tât nau ê nkra ndrel ntŭk tăch. PV Quang Sáng geh nau nchih.

Tâm xã Hiệp Thạnh, n’gor Lâm Đồng, wa Trịnh Xuân Danh hŏ tăm nsum Mắc ca tâm mir cà phê bah ntơm 10 năm bah năp. Đah wa, aơ lah tơm tăm nkre nkŭm n’hâm, nkre ân mir tăm geh tay prăk đăp mpăn:

‘Gâp mô roh n’hâm mât chăm êng ân tơm Mắc ca ma nkre chăm tơm cà phê nkre tâm grpp. Rnôk Mắc ca hao prêh ri păng nkŭm n’hâm, năm tal 10 hao bah năp rnoh geh 15-20 kg/tơm. Nau geh mắc ca tâm ăp ha geh  nklăp 500 rkeh prăk”.

Mô knŭng tâm Hiệp Thạnh, âk nkuăl êng bah Lâm Đồng kŏ dôl ân saơ nau hun hao dăng bah tơm Mắc ca. Lam n’gor rnôk aơ geh 16 rbăn ha, geh rlau 1/3 rnoh neh tăm lam dak, rnoh geh 13.700 tấn, nau săk geh 100-200 rkeh/ha, nsing tâm nau tăm. N’gor njêng 75 ntŭk ê nkra, 9 ntrong tâm rgop tăm, tăch, đah 1.300 ha geh VietGAP ndrel 33 ha geh kơp dơn hữu cơ.

Ndrel ma nau leo tât văng sa, tơm Mắc ca hôm kơl an nkŭm n’hâm neh lơi dơm, rdâng rchoh neh ndrel ƀư ueh tay neh. Ăp nŭih blau nau kan ân lah, Việt Nam mra dơi pơk hvi neh tăm hao 450 rbăn ha, tâm nê 145 rbăn ha tâm di, ngăn lah tăm nsum ma cà phê, tiêu, chè...kơl an n’hao nau geh dơi dŏng neh ndrel âk ntil ndơ geh tăch. Grăp Mắc va Việt Nam rnôk aơ mô êng kơl an  dŏng tâm dak ma hôm geh dơi tăch luh, rnôk ăp dak kơt Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức ndrel Hà Lan hŏ huch soay mô hôm sŏk.

Tĭng wa Nguyễn Hà Lộc, Groi Giám đốc ntŭk kan tuch tăm ndrel ntŭk ntu n’gor Lâm Đồng, Mắc ca dôl ma ntoh kơt lah ndơ geh dơi, yơn gay tơm aơ ngăn ngên geh săk rnglay, ân geh nhoat hăn tâm ban lơn:

‘Nau nâp ntil ê tâm ban, nau tâm rgop tăm ê geh dơi dăng, nau kan blau bah rnôk ê nkra ân jru ê geh hun hao ri ma tơm Mắc ca ê dơi njêng nau văng sa tâm ban. Rơh tât, n’gor rgum ntŭk  tăm, ndơ dŏng rgum nau kan prêh mhe, tăm VietGAP, hữu cơ, ndâk ntrong tâm rgop ê nkra jru”.

Tơm Mắc ca dôl dơi âk n’gor tâm lam dak tăm, lơn lah ta n’gor Lâm Đồng, ntrŏng lah tơm tăm săk geh âk, rgop joi geh âk trong rêh n’hanh hun hao wăng sa tuch tăm nđĭr uĕh, jŏ jong. Yơn lah, gay tơm Mắc ca năl di ngăn ntŭk gŭ khlay, ân geh nău tâm nkrêp kan nsum bah nău mât chăm tât tăch play. Geh tât nkô̆ dja, PV Quang Sáng ôp wa Lê Quốc Thanh, Giám đốc Ntŭk rgum ntrŭt nsôr tuch tăm mât rong gưl neh dak mpeh trong rƀŏng hun hao nâp dăng đah tơm Mắc ca let năp tay.

- Hơi wa, ndơ lơh dĭng tơm Mắc ca dơi mpŏng nsĭt tay âk rnoh khlay n’hanh tâm di gay hun hao jŏ jong ta Việt Nam, lơn lah ta Lâm Đồng mêh?

Wa Lê Quốc Thanh: He mbra dơi lah, n’gor Lâm Đồng lah êng n’hanh lam dak lah nsum ri hun hao tơm Mắc ca lah ndơ ma tĭng gâp ăp tŏng dŭt âk rnoh uĕh di: ntŭk neh tăm, nsĭt geh wăng sa, hun hao bah lam rêh jêng kon nuĭh. Aơ lah ăp nkô̆ nău mpôl hên mĭn lah rnôk tăm hao jêng  âk tơm Mắc ca mbra nsĭt tay  âk ntil rnoh khlay, jŏ jong nâp dăng.

- Lôch tăm rơ̆ jêng ngăn tơm Mắc ca ăp năm rlău aơ, mhâm may uănh mpeh nău hun hao jŏ jong ntil tơm dja tâm let năp tay mêh wa?

Wa Lê Quốc Thanh: Tâm âk năm tăm rơ̆ jêng âk tơm Mắc ca ri he hŏ nsĭt geh dŭt âk nău dơi mpeh nsĭt geh wăng  sa, ntŭk neh tăm, nta joi nău kan an kônh wa ƀon lan rnoi mpôl đê̆. Yơn lah, uănh ta mpeh njônh êng, rnôk ŭch pơk hvi neh tăm mô lah hun hao jŏ jong nâp dăng lơn ri ân luh mpơl tay rêng rnoh khlay mât tăm bah Mắc ca.

- Kơt may mhe nkoch, nău “năl di tay rêng rnoh khlay mât chăm” lah ndơ n’gâng tơm. Ndrĭ tâm rêng rnoh khlay  dja, ăp ding râng – ntơm bah nuĭh ƀon lan, doanh nghiệp tât nuĭh khoa học – ân moh ndơ ƀư gay nsĭt geh nău tam lơn mêh?

Wa Lê Quốc Thanh: Ân uănh năl lĕ rngôch ăp ndơ tât khuch bah rêng rnoh khlay dja. Đah kônh wa ri uănh năl di tay nău mât chăm, dăp rgum nkual tăm, sơch ntil gĭt hŏ tâm di hôm, rêng mât chăm hŏ tĭng jăp hôm đŏng. Đah ăp doanh nghiệp ri ân uănh tay hŏ ntuh  kơl tâm di rêng rnoh khlay dja đŏng, hŏ geh tâm  nkrêp kan nsum lhăt đah ăp nkual tăm hôm. N’hanh đah  ăp nuĭh gŭ mĭn ri ân mĭn uănh tay, uănh năl tay tâm di bah ăp kon ntil hŏ n’gluh an tăm hôm đŏng.

- Mpeh pah kan mât uănh ngih dak, tĭng may, ân moh geh trong rƀŏng n’hanh moh geh trong nkra gay jêng dơi rnoh khlay jĭr êng, njêng jâng nsing hun hao jŏ jong nâp dăng an tơm Mắc ca mêh wa?

Wa Lê Quốc Thanh: Ăp nuĭh mât uănh nău kan ân uănh năl tay lah gĭt dơi dăp rgum nkual tăm, rƀŏng trong uănh tay lah têh hvi du ndơ tăch đah Mắc ca bah he lah dah âk an tĭng n’gor. Ntơm bah nê he ân geh nsĭch đă gay dăp rgum tay nău kan, lơn lah ndơ̆ kônh wa ntŭk tăm Mắc ca jêng nkual tơm geh ndơ tăch, ntrŏng nău khlay kan bah hợp tác xã tâm nkual tăm nê mhâm nău khlay. ndrĭ ri he mơ njêng dơi rnoh khlay jĭr êng n’hanh hao jêng âk tơm Mắc ca jŏ jong.

- Dơi gĭt, Ntŭk rgum ntrŭt nsôr tuch tăm gưl neh dak hŏ kan nsum rdâk njêng ăp ntŭk ntĭt leo mpeh tăm Mắc ca. May mbra nkoch tay mpeh nău khlay bah ăp ntŭk ntĭt leo dja tâm nău rƀŏng tât mât tăm jŏ jong mêh wa?

Wa Lê Quốc Thanh: Lah ta ntŭk nê nơh ma he chuêl ăp nkô̆ nău mât kân bu tu sa, mât kân ndơ dŏng mât chăm đăp mpăn ri ndơ geh  ƀư luh bah he jêr ma hăn lot ngai. Yor kơt nê̆, Ntŭk rgum ntrŭt nsôr tuch tăm mât rong gưl ngih dak hŏ kan nsum đah Ntŭk rgum ntrŭt  nsôr tuch tăm mât rong ăp n’gor rdâk njêng ăp ntŭk ntĭt leo lor, nchrăp bah công nghệ tơm lăp bôk năp, mât uănh jăp rêng mât chăm n’hanh buăt nthoi đah doanh nghiệp gay jêng rêng rnoh khlay. Ntơm bah nê kônh wa mbra kơt nti, tâm mbơh nti n’hanh pơk hvi nkual tăm Mắc ca jŏ jong.

- Hơi wa, bah meng ntŭk tăch châu Âu n’hanh Hoa Kỳ, aƀaơ doanh nghiệp Việt Nam dôl rƀŏng tât ntŭk tăch Hàn Quốc. Tĭng may, ntŭk lah nkô̆ ŭch đă ƀư geh n’hanh trong rƀŏng hăn tâm di gay Mắc ca Việt Nam leng dơi ntŭk tăch rgâl dja mêh?

Wa Lê Quốc Thanh: Di lah aƀaơ lah jâng wăng sa lam ntŭr neh. He mbra ân mât chăm tĭng đah nău ŭch bah khân păng đă. Ntŭk tăch Hana geh nău đă êng. Nău lor bôk năp ma ăp doanh nghiệp ŭch tât geh lah ân gŭ mĭnh na nê̆ rnoh uĕh di, quy định bah ntŭk tăch nê, nkre rdâk njêng nkual tăm bah êng he ta aơ. Lah he ƀư tâm nkrêp kan nsum lhăt jĭr tâm trong mât chăm, ntơm bah nkual tăm tât ntŭk tăch, ri mpôl hên mĭn lah Mắc ca Việt Nam mbra hăn lam ntŭr neh. 

- Ơ, dăn lah uĕh wa!