Lôch rlău 20 năm dăch bên đah tơm cà phê, wa Trần Hồng Minh, ta phường Ea Kao, n’gor Đăk Lăk năl saơ nău dŏng âk dak si hóa học ƀư an neh lơ ma sât, chăt kram, tăm ndơ mô hôm jêng. Bâh năm 2018, wa rgâl jêng tăm mô dŏng dak si hóa học, tâm rgop đah doanh nghiệp gay ma dŏng nău kan mât tăm tĭng trong sinh học da dê. Bol ma nău geh hŭch âk tâm ăp năm ba năp, yơn rgâl tay, rnoh tăch cà phê mô dŏng dak si hóa học khlay lơn đah ntŭk tăch rgâl bâh 5 rbăn tât 20 rbăn prăk/kg, kơl n’hao nău geh n’hanh đăp mpăn nău rêh. Khlăy lơn, neh ntơm jêng tay, cà phê dăng, mô geh bu tuh, hŭch âk prăk rvăt dak si mât tơm tăm. “Tâm ăp năm bôk năp geh du đê̆ nău jêr, kơt mpeh dak si nkhĭt tu ndrŭng  geh rgâl bâh dak si hóa học jêng ăp dak si sinh học, yơn du năm bar năm lôch nĕ rĭ lĕ plŏ tay kơt ơm. Bâh năm 2018 gâp ntơm ƀư tĭ ta năm 2019 tât aƀaơ rĭ gâp ƀư tĭng trong kloh ueh dŭt dơh ngăn”.

N’gor Đăk Lăk aƀaơ geh rlău 45 rbăn ha cà phê geh kơp dơn nâp nâl, geh rlău 22% rnoh neh ta lam n’gor. Nău kan tăm cà phê tâm n’gor dôl geh rgâl âk tĭng trong geh gĭt na nê̆ tu tơm, geh nău mpŏng kan, rnoh tăch khlăy. Wa Y Minh Niê, ta ƀon H’Đing, xã Ea Tul, n’gor Đăk Lăk an lah, rnôk ƀư tăm cà phê tĭng ăp nău mpŏng, ndrel đah nsĭt tay nău geh khlăy lơn mpeh nău wăng sa, nuĭh ƀon lan hôm nha geh dơn âk nău ueh đŏng. “Mât chăm tơm tĭng trong nâp nâl, gâp geh dŏng phân poh sinh học rĭ geh âk nău ueh ngăn an săk nơm n’hanh tơm tăm. Bôk năp lah mât đăp mpăn ueh an săk soan rnôk mât chăm tơm cà phê tâm rnôk tăm. Tal 2 lah njêng ăp ntil ndơ kloh mô geh dak si khih an nuĭh dŏng n’hanh mât đăp mpăn ueh ta ntŭk gŭ rêh đŏng”.

Nău ngăn an saơ, rnôk ƀon lan kan lŏ mir dŏng phân hữu cơ vi sinh ndơn an phân hóa học, neh geh ƀư ueh tay, vi sinh vật tâm neh pah kan ueh lơn. Ndrel đah nĕ, nău kan tăm âk ntil âk nău tăm dôl geh ƀư âk, nkre ma kơl mât ueh neh, bah rchoh neh, nkre n’hao nău dơi tâm rdâng đah rgâl trôk nar mih sial bâh tơm tăm. Wa Lưu Tiến Hiệp, ta thôn 5, xã Ea Tul, n’gor Đăk Lăk nkoch trong kan bâh rnăk vâl. “Tăm tâm breh đah tơm sầu riêng n’hanh cà phê, tăm tay pih gay ma mât rong ndrôk. Tơm cà phê hao jêng ueh, tơm jê̆ geh mât chăm poh âk ăch ndrôk ndum, kơl an tơm hao jêng ueh. Rnôk pih hao jêng rĭ peh, hôm dak si hóa học rĭ mô nă geh dŏng, puh jŏ jŏ du tŏ dơm”.

Bâh ăp nău kan ngăn ngên lĕ geh dŏng, bra dơi geh saơ trong hăn mât tăm mô geh dŏng dak si hóa học nsĭt tay nău geh săk ueh nkre n’hao nău wăng sa, nkre mât đăp mpăn ueh mir tơm. Tĭng nău mbơh bâh TS. Phạm Công Trí, nău njêng ueh ndơ sinh học tâm neh lah nău kan khlăy gay ma mât njrăng bu tuh dŭt tam. “Nău kan mât tăm âk ntil tơm njêng rnoh geh ueh n’hanh ăp ntil ndơ ueh êng an tơm ntoh bâh ta neh. Ăp ntil vi sinh vật ueh an tơm an neh ƀư lêk ăp ndok, n’ha si pih jêng ăp ntil ndơ ueh kah an neh, kơl an neh jêng n’hanh tơm tăm hao jêng ueh”.

Ntơm bah trong leo ƀư ngăn ngăn he mbra an saơ, rnôk ƀư tĭng trong srăch uĕh mô dŏng dak si khêh djơh, nuĭh ƀon lan kan lŏ mir mô dơn hŭch bah bu tuh ma hôm sĭt jêng tay an neh, mât kơn tâm ban ma ndơ gŭ rêh tâm mir tơm. Yơn lah, gay nău mât njrăng bu tuh jŏ jong ngăn, ân wât di n’hanh dŏng ăp trong nkra kỹ thuật, lơn lah nău dŏng chế phẩm vi sinh n’hanh weh ƀư trong mât chăm tâm di. Ƀư kloh nkô̆ dja, phóng viên nkô̆ way nkoch ôp Tiến sĩ Phạm Công Trí, nuĭh rnâng kan tuch tăm ta Dak Lak. 

-Ơi TS. Phạm Công Trí, tâm nău kan mât chăm cà phê kloh uĕh, nău mât njrăng bu tuh jŏ jong mhâm geh nău khlay đah uĕh jêng neh n’hanh tơm tăm mêh?

TS. Phạm Công Trí: He saơ lah rnôk tơm ndơ rmŭ ôm tâm mir âk ri ăp tơm bu tuh mbra ntoh  luh âk đŏng, jêng nău puh ndrui vi sinh geh dăng chŏl ri kơl tâm trơ tay đah ăp tơm bu tuh mbra mô ntoh luh, gân tâm ban nău tam ndơ gŭ rêh, ăp nău tât khuch mpeh bu tuh hŭch âk. Lĕ rngôch ăp ntil tơm tăm tâm mir hao jêng uĕh, ntơm bah cà phê, tiêu, sầu riêng dŭt đăp mpăn da dê.

 -May mbra nkoch kloh lơn ndơ lơh nău dŏng vi sinh vật hôm kơl njrăng n’gang tu ndrŭng chuh sa n’hanh rgâl geh jêng an tơm cà phê đŏng mêh wa?

TS. Phạm Công Trí: Mpôl hên saơ lah lôch puh dak si jŏ jong ri nkô̆ nău gay n’gluh ăp dak trung, vi lượng khlay an tơm dôl geh krât gâng. Nkô̆ nău rgum lân n’hanh ăp dak khêh tâm neh mô hŏ dơi nkra lơh. Vi sinh nkra lơh chrai ăp rtuăl jêng  dơh chrai lêk an tơm lăp sa lah du nău dơh. Vi sinh kơl nkra ăp dak si krêp khêh đŏng kơt cadimi, nhôm, loih kơl an mir đăp mpăn. Jêng nău ƀon lan dŏng ndrui vi sinh rgâl uĕh lam lĕ rngôch mpeh rmŭ ôm uĕh jêng dja.

-Ndrĭ moh rnôk I dŭt tâm di gay bon lan kan lŏ mir poh mô lah puh vi sinh mêh, hơi wa?

TS. Phạm Công Trí: Geh bar rnôk khlay, bôk năp lah khay mih, jêng lah rnôk mih tâm ban, neh tŏng l’ĭt mbĕ, ntơm bah khay prăm, khay prao let lơ. Rnôk bah mih njâm lah rnôk poh hữu cơ vi sinh gay njêng tâm pêng neh an dŭt uĕh jêng n’hanh ndơ gŭ rêh dŭt uĕh an tơm mât play, kao hao jêng tâm khay mih.

Tâl bar, dŭt khlay đŏng ma dŭt âk rnăk mô ƀư, nê lah tâm khay wai. Lôch du khay mih ma tơm hŏ an luh play kơt nê ri neh hŏ sât dak kah đŏng. Lah khay wai ma he mô poh hữu cơ vi sinh ri neh roh tâm ban geh hữu cơ vi sinh kơt nê ri mô uĕh an tơm ơm, dơh geh tât khuch tă bah rlơ̆ khay mô lah srŏ nđik, duh phang dŭt têh.

Jêng mpôl hên hŏ njrăng đă ƀon lan kan lŏ mir dŏng hữu cơ vi sinh tâm khay wai, dŏng tâm rnôk tŏ bôk năp mô lah tŏ n’glĕ dŭt. Nkre đah tŏ dak kơt nê ri tâm ban uĕh jêng an neh. Tâm rnôk ma ƀon lan nkre dŏng hữu cơ vi sinh khay wai dŭt geh nău dơi nê lah ndăn dŏng kêng dŭt khay mih. Lôch rnôk klêh, lor rnôk njâm tơm ri he dŏng hữu cơ vi sinh n’hanh tŏ du rơh jŭr dŭt dơh uĕh. Lah mô geh mih rlơ̆ khay, tŏng rnoh l’ĭt mbĕ mô lah he mô ƀư năn ri tŏ lor bôk năp lah dŏng hữu cơ vi sinh ri kơl tâm ban gân uĕh an neh n’hanh reh luh hon dŭt uĕh đŏng.

Ndrĭ dŏng hữu cơ vi sinh di ri he geh du ntŭk neh dŭt uĕh jêng.

- Rlău ma chế phẩm vi sinh, hôm geh moh ndơ kơl mir cà phê ât rdâng uĕh lơn đah tu ndrŭng chuh sa n’hanh rgâl trôk nar mêh?

TS. Phạm Công Trí: Bôk nău kan jêng an uĕh măt uănh nsing tâm suan rêh bah neh, mât ndray neh n’hanh dak, sĭt jêng tay âk ntil sinh học ndrel đah jêng uĕh măt uănh ntĭt êng bah bri. He ân weh ƀư njêng an mpŭm uĕh an mir cà phê mpŭm âk dăp n’hanh ntop kơl sinh học đah ăp tơm tâm mir, kơl an tơm cà phê n’hanh ăp tơm ƀư jêng geh nău dơi dŭt uĕh. Jêng lah ndru wăr bah he ât rdâng đah nău tât khuch mpeh rnoh l’ĭt mbĕ, rnoh duh răm, đăp mpăn ndơ gŭ rêh tâm neh n’hanh reh đah săk jêng neh, kơl an tơm cà phê mô geh thŏk ndal l’ĭt mbĕ âk ta rnoh đăp mpăn, rmoh rman play mô jŭr geh, rgoh n’gơ mpeh săk geh ta rnoh đêt ƀon lan dơi dơn.

-Ơ, dăn lah uĕh TS. Phạm Công Trí mpeh nkô̆ tâm ôp.