Nău ngăn, bâh bôk khay 11 năm aơ, ta Tây Nguyên mbro geh nău tât khuch bâh srŏ nđik n’hanh phŭt mbrô 13 (phŭt Kalmaegi), ƀư mih têh jŏ jong, ƀư âk rnoh neh cà phê geh dak băm, pă chôt, ôm reh. Ta HTX tuch tăm Ea Wy nkuăl Ea H’leo ntơm nơh, đah rlău 100 ha cà phê n’hanh tiêu tăm tâm breh, ăp nuĭh kan ndrel an geh pĕ lêh ơm lor, ƀư ueh mir tơm gay ma bah ir khuch khat. Wa Lương thị Oanh, Giám đốc HTX an git. “Nchrăp geh phŭt sial têh jêng ƀon lan lah dŭt rvê ngăn, ndăn hăn lêh play dŭm lor gay ma bah ir rŭng play, lôch nĕ koh n’gĭng mbra geh sial phŭt rphăt pă chôt. Ƀon lan an geh kâp chăm tâm mir nơm an ueh na nê̆, bôk yan aơ lah ăp rnăk an geh  nsrôih pĕ lêh lor”.

Bol ma phŭt mbrô 13 lĕ geh ƀư khuch khat âk an 2 n’gor Đăk Lăk n’hanh Gia Lai, yơn ăp nkual cà phê tâm neh kơh mpeh nhâp nar lĕ der geh khuch khat. Ta HTX tuch tăm nâp nâl Cư Suê 2-9, xã Quảng Phú, n’gor Đăk Lăk, ƀon lan dôl ndăn lêh cà phê. Gay ma mât đăp mpăn ueh jêng, ƀon lan kanŭng lêh play dŭm, mât đăp mpăn an dŭm geh tât 95%, bah ir geh ƀư khuch n’gĭng, n’ha, khuch tât nău geh tât yan ba kơi. Tĭng wa Đặng Dậu Thanh, Giám đốc HTX, bol ma rnoh cà phê bôk yan năm aơ ta rnoh khlăy, bâh klâp ma 120 rbăn prăk/kg, nsĭt tay nău rhơn an nuĭh tăm, yơn hôm nha geh âk nău tât bâh mih sial n’hanh nuĭh lêh play mô geh.“ Prăk đă nuĭh lêh play cà phê aƀaơ lĕ hao khlăy đah ăp năm jêng lah mâp âk nău jêr. Tâm rnôk lêh play rĭ trôk nar mô ueh ndal, ƀư an geh trôk mih n’hach, rĭ geh khuch tât nău ih play cà phê bâh ƀon lan kan lŏ mir”.

          Lôch rơh mih sial, Tây Nguyên way geh ăp rơh mih têh yor nău tât bâh sial Đông Bắc. Nău mih jŏ nar n’hanh l’ĭt âk mbra ƀư an nău ih kro, mât cà phê jêng lơ ma jêr. Âk rnăk ƀon lan uih bat, ntưm nilon, mô lah ƀư ndưp gay ma mât ih  sơh, yơn hôm nha geh găr cà phê krăk, brâp mô ueh đŏng. Wa Lê Văn Thanh, ta xã Ea Na nkoch.“Cà phê ta ntŭk hên dŭm ơm đah ăp ntŭk êng, rĭ geh du đê̆ nău jêr lah ta khay mih hôm nha ta yan dŭt, ê hŏ bah, rgâl mhe trong ih pâr n’hanh mât prăp, lah nău kan tơm khlăy kơl an nuĭh tăm cà phê  mât nâp nâl nău geh, đăp mpăn ntŭk tăch n’hanh mât ueh găr cà phê tăch an dak bah dih.

 Gay kơl nuĭh tăm cà phê lor nchrăp lơn tâm nău klêh donh n’hanh mât prăp cà phê tâm rnôk trôk nar khuch djơh êng tĭng ntŭk, phóng viên nkô̆ way nkoch ôp Tiến sĩ Phạm Công Trí, nuĭh rnâng kan way njêng mpŭm uĕh cà phê jŏ jong. Jă kônh wa n’hanh băl mpôl djăt ndrel:

- Hơi TS Phạm Công Trí, tâm  rnôk trôk mih âk, duh nđik tât ndal, kônh wa ân nchrăp lor moh ndơ bah năp khay klêh cà phê gay der bah khuch khat roh huach mêh?

TS Phạm Công Trí: Mpôl hên mĭn lah aƀaơ ntơm nchrăp lăp tâm khay klêh lor bôk năp lah he ân mât mbâl pih, mô jik kloh, yor jik kloh khuch tât khay wai bơi tât n’hanh rmlay uĕh play cà phê rnôk klêh. He piĕh pih ta mir cà phê rong prêh nklăp 5 – 10cm gay ƀư ndơ săp n’hanh dơh an rnôk hăn klêh. Kônh wa njrăng đă koh kloh uĕh n’ging kro, ăp n’ging nhop huănh gay geh ăp tơm cà phê srăch gay he klêh, nchrăp ăp ndơ dŏng n’hanh trôk nar, nuĭh kan tâm di. Yor aƀaơ he saơ djăt ma tăng geh nău lư n’hâm tơm mih mô lah mƀŭt sial ri bar pe nar bah kơi lah trôk mbra mih. Jêng nkô̆ nău nchroh trôk nar tâm ntŭk he klêh donh dŭt khlay.

- Ơ, tâm rnôk klêh donh, gay đăp mpăn săk rmlay uĕh găr cà phê, kônh wa ân moh ndơ njrăng mêh, hơi wa?

TS Phạm Công Trí: Uănh tay tĭng nău dơi geh ma he klêh srăch uĕh, gay  an êng ăp play geh khuch djơh n’hanh âm o gay cà phê klêh sĭt đăp mpăn srăch se. Mpôl hên njrăng đă lah rnôk klêh ân geh lăk baih na nê̆, ma he lơi jik kloh pih săp bah dâng ma piĕh pih rong prêh nklăp 5-10cm gay dơh an têk baih tâm ban kơt ăp buh neh bah ir krêp lăp tâm play cà phê đŏng, kơl cà phê klêh srăch uĕh lơn. Rnôk klêh ri kônh wa nsrôih mât ntơm bah 2- 3 tơ̆ klêh gay an rnoh play dŭm âk lơn. Tâl bar ri kônh wa njrăng uănh nchrăp ăp lha baih nilon, rnôk mih ri he dŏng ăp lha baih nilon tâm trôm gay nkrum tay, kơl mbŭch cà phê nkre lăp dơi măt nar, yơn mô geh lăp mbĕ dak mih ƀư jêng âm o play cà phê. 

- Du rêng ƀư êng ƀa ƀă dŭt khlay đŏng lah ih n’hanh  mât prăp lôch klêh. May mbra nkoch tay mpeh kỹ thuật ih pâr tâm di đah trôk nar mih ntoch jong đŏng?

TS Phạm Công Trí: Jâng gung ih way ơm lah he ƀư dŭt lâng, jêng rnôk mih dak ngâr tâm mbor cà phê dĭl. Yơn ta jâng gung ih mhe aƀaơ ri bu mbra ƀư geh ăp trong rđŭng dêh lơn, jêng lah jâng gung nha hôm lâng đŏng yơn păng njêng luh ăp gor n’hong dak sor. Jêng rnôk trôk nar mô uĕh, he rgum cà phê ri păng prêh bah lơ rđĭl đah mper bah dih, dak mih bah baih mbra rsŭn ta mpeh bah dâng dêh n’hanh hoch luh bah dih. cà phê mbra mô geh dak mih trăm kơt nê ri săk kah uĕh lơn. N’hanh rmôt tâm boh rnăk ƀon lan kan lŏ mir geh oi ndơ ri khân păng mbra dŏng ih tâm jay jal mô lah pâr gay n’hao săk kah. Lah dơi ri kônh wa ân ntuh kơl ăp máy pâr jê̆ mô n’huk êng ta rnăk nơm mô lah dŏng máy plôk ntô cà phê, rgâl bah hôm ma kĭn kơt ntơm nơh ri aơ mbra lah ndơ an luh cà phê rplay châp đêt mô lah ih mblâm jŏ rănh. Aƀaơ hŏ geh ăp máy plôk ntô cà phê, jêng lah dơn plôk ntô êng, kar cà phê êng, he ih rnoh đêt n’hanh săk uĕh cà phê rnglay âk lơn đŏng.

- I ngăn, âk rnăk ân manh nuĭh kan gay luh klêh cà phê. Ndrĭ nău tiăr nti kỹ thuật klêh geh nău khlay đŏng, wa?

TS Phạm Công Trí: Rnôk klêh ri dŭt âk nuĭh tơm mir ân manh nuĭh luh jêng nău tiăr nti trong klêh na nê̆ an nuĭh kan dŭt khlay đŏng. Yor lah khân păng mô dơi tiăr nti ri ngoăy lah khân păng mbra klêh play cà phê wư̆r, bar lah kỹ thuật ƀư an mbŭch cà phê lôch klêh mô đăp mpăn săk uĕh. He mô dơi roih play wư̆t ma he ân klêh sơch n’hanh klêh dŭm  tâm rnôk hăn klêh.

- Geh nuĭh lah klêh cà phê rnôk play dŭm ƀư jêng tơm nhop huănh, lơn lah tâm rnôk trôk nar srŏ nđik n’hanh mô tŏng geh nuĭh kan. Mhâm may mĭn nău dja mêh wa?

TS Phạm Công Trí: He ân rvê kơt aơ: tơm cà phê mbra rlău du rơh rgâl hao jêng tơm. Rnôk kalơ tơm cà phê geh ăp play hŏ dŭm n’hanh geh ăp play hôm ƀa ƀă hŏ rgâl ing lĕ ntô bah lơ ri kơt lah hŏ tŏng rnoh dŭm. Lah he nkret njêng kro ri play hŏ êr dơi uănh lah hŏ dŭm êng ta tơm lĕ rngôch hôm. Lah he nkret njêng l’ĭt mbĕ ri he mơ klêh ăp play cà phê dŭm ryô lĕ.

Jêng he njrăng uănh khlay lah rlău ma rơh klêh sơch bôk năp ri rơh tâl bar rnôk bah meng ma păng hŏ êr lĕ, jêng lah mô hô play wư̆t ri he klêh lĕ rngôch.

Du nău đă njrăng uănh khlay đŏng lah ƀon  lan poh phân êng du ntil mô lah poh phân mô tŏng trung vi lượng ri rnôk klêh play dŭm âk, rhôp sa dŭt âk dak kah bah tơm ri tơm mbra nhop huănh hô, mô lah ăp mir dak kah tâm neh mô tŏng ri jêng tât tơm nhop huănh. Yơn đah ăp kônh wa poh phân way dŏng, tŏng trung, vi lượng ri nău dja mô khuch tât nđĭr uĕh bah tơm tăm. Nău poh phân way dŏng ƀư an reh tơm tăm dăng lơn, ta tơm geh âk n’ging rnă ntêm, luh jong lơn. Ndri, nău klêh play dŭm n’hanh kranh ngăn mbra kơl cà phê he uĕh lơn n’hanh tơm cà phê nha hôm dơi đăp mpăn uĕh jêng đŏng.

- Ơ, dăn lah uĕh ăp nău lư bah TS Phạm Công Trí.