Sinh ra và lớn lên ở xã Thái An, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, từ nhỏ ông Ma Khải Sò đã gắn bó với khèn Mông, thấm giai điệu khèn từ ông nội và cha mình. 15 tuổi, ông biết thổi những nốt nhạc đầu tiên trong bài khèn gốc (người Mông gọi là jax ntir) mà khi học khèn ai cũng phải học qua. Cha của ông Sò thổi khèn rất giỏi, luôn dành thời gian dạy con trai thổi và múa khèn.

Theo ông Sò, những câu chuyện của con người, của trời đất đều được kể bằng tiếng khèn. Trong đám ma, khèn được coi là công cụ giúp người sống nói lên nỗi lòng của mình với người đã khuất. Những ngày lễ tết, lễ hội quan trọng của đồng bào Mông, tiếng khèn là cây cầu bắt lời của những chàng trai Mông.

Nguồn gốc của khèn Mông? Ông Ma Khải Sò cho biết: “Chuyện kể rằng có 7 anh em thổi sáo rất giỏi, khi bố mẹ mất mỗi người ngồi một góc thổi than khóc cha mẹ, công việc đám tang không ai quán xuyến. Thế là 7 anh em bàn nhau gộp 7 ống trúc thành một để một người thổi. Rồi một người trong 7 anh em mất, vì vậy khèn Mông chỉ còn được ghép bởi 6 ống trúc tượng trưng cho 6 anh em".

Nghệ nhân Ma Khải Sò đã 89 tuổi

Cho đến nay chưa ai thống kê được có bao nhiêu lời ca khèn. Truyền miệng từ thế hệ này sang thế hệ khác thì có 4 loại nhạc (sơ nhạc, tiểu nhạc, trung nhạc và đại nhạc). Tương ứng với 4 loại nhạc, người ta phân ra 4 loại lời ca: lời ca gốc, lời ca giao duyên, lời ca đưa đón đám ma và lời ca tế trâu bò... Trong đó lời ca gốc là quan trọng nhất, người Mông ở đâu trên thế giới cũng thổi giống nhau".

Người Mông thích thổi khèn, thích múa khèn và nghe tiếng khèn, bởi tiếng khèn tái hiện lịch sử của dân tộc, tình mẫu tử, nghĩa tình anh em và lẽ sống làm người của dân tộc Mông. Bước sang tuổi 89, ông Ma Khải Sò vẫn canh cánh giữ hồn của dân tộc qua tiếng khèn, muốn truyền dạy những bài khèn hay cho lớp trẻ để lưu giữ văn hóa của dân tộc mình.

Ông Sò cho biết, học thổi khèn và múa khèn rất khó, cần phải kiên trì và thực sự có niềm đam mê: “Tôi nói với Phòng văn hóa tổ chức một cuộc Hội thảo về khèn Mông, cái gì đúng thì truyền dạy, cái gì sai thì bỏ. Tôi đi dạy 4-5 lớp, có một số người vừa mới biết thổi bài gốc đã đi thổi khèn rồi, thổi không đúng, dạy lại thì rất khó”.

Ngoài 20 người trẻ ở bản được ông truyền dạy thổi và múa khèn, ông Ma Khải Sò còn tham gia nhiều lớp dạy khèn ở các địa phương trong tỉnh, dạy trên 100 người. Đã có rất nhiều người thổi và múa khèn thành thạo sau khi được ông chỉ dạy.

Vàng Lan/VOV-Tây Bắc