Kiơ̆ nơ̆r tơroi đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn (CDC) dêh char Đắk Lắk, đơ̆ng blŭng sơnăm truh dang ei, dêh char Đắk Lắk đei 445 ‘nu bơngai ‘nao tơpŏh jĭ HIV, hơtŏk đĭ đăng kơsô̆ bơngai jĭ lơ̆m dêh char truh 3.451 ‘nu bơngai. Phường Buôn Ma Thuột jĭ tơring đei bơngai jĭ HIV lơ hlŏh lơ̆m dêh char. Kiơ̆ ƀak si Nguyễn Thị Vinh, Kơdră Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, CDC dêh char Đắk Lắk: dôm sơnăm tơjê̆ âu, tơdrong tơpŏh jĭ HIV tơ̆ tơring đei tơplih roi pha, adrol sơ̆, HIV đa tơpŏh kiơ̆ trong pham ‘nŏh hrei ‘nâu tơpŏh kiơ̆ trong ngôi băl; lơ̆m noh tơdrong tơpŏh tơ̆ grŭp ngôi băl dơdoă drŏ nglo oei mơlôh tŏk hrĕnh, đei truh 1/3 lơ̆m kơsô̆ bơngai ‘nao tơpŏh jĭ. Ƀak si Nguyễn Thị Vinh ăn tơbăt:

“Lơ̆m 445 ‘nu bơngai tơpŏh jĭ HIV ‘nao đei ‘nŏh đei 121 ‘nu bơngai hưch dơdoă drŏ nglo. Đe sư ‘nao đơ̆ng 25 truh 49 sơnăm đĕch. Đe sư arih hơdai hăm pơyô dơdoă drŏ nglo, ngôi băl kư̆ kă jing tơpŏh jĭ HIV. Dôm bơngai âu vă tơƀâp, roi tơƀôh, pơlung đe sư năm tơ̆ hnam pơgang set hơlen jĭ tôch mơmat, yoa đe sư ôn, hli tơpôl jăm joă”.

Nhen ‘nhŏng P. jĭ 1 pơtih gia. Yoa lui kơ pơyô drŏ nglo sư, rim ‘măng ngôi băl ‘nhŏng P ưh đei vei ‘lơ̆ng kơdih kâu. Đunh kơ âu 4 sơnăm, ƀôh hơkâu kơdih jur kĭ ưh băt yoa kiơ, hơnơ̆ng đa chĕp pơlŏ kơna ‘nhŏng P năm set hơlen pham păng băt đei jĭ HIV. Ƀât dŏh ‘nhŏng P tôch ơh, ưh ‘mĕh arih hloi, hli kơ đe jăm joă kơna oei xa ôn hơdrô̆. Đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh ‘nhŏng năm tơ̆ Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, CDC dêh char Đắk Lắk iŏk đei nơ̆r roi tơƀôh. Gơnơm đơ̆ng nơ̆r pơlung đơ̆ng đe ƀak si, ‘nhŏng P đei đon tơchĕng roi ‘lơ̆ng, pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng trong hơmet kơna dang ei jơhngâm pran đĭ sơđơ̆ng bơih. ‘Nhŏng P tơroi:

“Adrol sơ̆ inh đei ngôi băl dơdoă hăm drŏ nglo. Mĭnh khei ‘năr đơ̆ng rŏng yoa ƀôh ưh hiôk lơ̆m jơhngâm kơna inh năm set hơlen jĭ păng băt kơdih kâu đei jĭ HIV đơ̆ng boăl inh. Ƀât băt đei jĭ đunh kơ âu 4 sơnăm inh tôch tơtăm, mă lei mưh năm tơ̆ âu đei đe ƀak si roi tơƀôh, khăm hơmet tôch ‘lơ̆ng kơna tơdrong jĭ inh roi da ƀiơ̆. Dang ei oei hơmet kiơ̆ nơ̆r pơtho đơ̆ng ƀak si. Tơdrong đa ƀôh ƀât ‘nao đei jĭ ‘nŏh hơnơ̆ng kơ chĕp pơlŏ, jur kĭ, đon hli pơngơ̆t, hrơ mơ lou kơ đe. Mă lei ƀak si tơ̆ âu tơl tơblang tôch hơdăh, roi tơƀôh lơ trong tơpŏh jĭ kŭm nhen trong tang găn păng hơmet jĭ kơna inh ƀôh sơđơ̆ng jơhngâm ƀiơ̆”.

Kŭm kiơ̆ ƀak si Vinh, dôm bơngai tơpŏh jĭ HIV yoa đơ̆ng ngôi băl dơdoă drŏ nglo năm tơ̆ Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, CDC dêh char Đắk Lắk hơmet lăp tŏ sĕt đĕch tơdăh jô̆ tôm bơngai đei jĭ lơ̆m tơpôl. Đei đơ̆ng nơ̆r jăm joă păng tơpôl ưh lăp hăm tơdrong ngôi băl dơdoă drŏ nglo kơna tơdrong hưch băl, pơm pơyô đơ̆ng đe drŏ nglo thoi âu ôn tôch hlơp. Đe sư ôn kơna mưh ngôi băl ưh băt trong vei lăng kơdih, jing ƀônh đei tơdrong jĭ tơpoh kiơ̆ trong ngôi băl.

Lơ bơngai oei akhan, lăp ngôi băl đơ̆ng drŏ kăn hăm drŏ nglo đĕch pơm tơpŏh jĭ HIV, mă lei lơ bơngai juăt jang pơgang ăn tơbăt, tơdrong ngôi băl dơdoă drŏ nglo kơsô̆ bơngai tơpŏh jĭ HIV lơ hlŏh kơ ngôi băl hăm drŏ kăn dơ̆ng. Bơngai drŏ nglo hưch băl, ngôi băl kiơ̆ trôm ich jing pơm rơka, pơm ăn HIV păng dôm tơdrong jĭ nai nhen: jĭ klơm B, C, jĭ trơ, âu to ƀônh tơpŏh… Mă loi hăm dôm bơngai đei lơ pơyô, kơna lăp đei 1 ‘nu bơngai jĭ HIV đĕch sư gô tơpŏh truh tơ̆ lơ bơngai nai hloi.

Hrei ‘nâu, tơdrong jăm joă bơngai jĭ HIV pơma atŭm păng khul bơngai hưch băl dơdoă drŏ nglo oei đei. Yoa thoi noh lơ drŏ nglo hưch băl dơdoă arih xa ôn, ưh pơ̆n tơlĕch tơ̆ ‘ngoăih, ưh pơ̆n năm khăm, set hơlen jĭ HIV, pơmat tat vă gơ̆h băt hrôih. Mưh jĭ HIV ưh đei băt hrôih, hơmet trŏ, tôm păng tơtom ‘nŏh vi rus HIV gô chek lar tôch lơ, jơhngâm pran bơngai jĭ tôch ƀônh rơmơ̆n.

Hrei ‘nâu pơgang tang găn vi rus ARV đei yoa vă hơmet ăn bơngai jĭ HIV đei 3 kơloăi kơchơ̆t lơ̆m 1 găr pơgang kơna bơngai jĭ huch ƀônh ƀiơ̆, lăp kăl huch 1 năr 1 găr ƀât jơ yơ ‘nŏh đĕch, athei huch hơnơ̆ng đĭ chăl arih ‘nŏh jơhngâm pran bơngai jĭ gơ̆h sơđơ̆ng ‘lơ̆ng păng gơ̆h jang dôm tơdrong jang thoi hmă. Yoa thoi noh, tơdrong gĭt kăl hlŏh ‘nŏh rim bơngai athei băt vei lăng kơdih kâu, hơmet ăn kơdih kâu đon hlôh vao mă ưh ‘nŏh năm tơ̆ dôm anih jang pơgang vă chă hơlen năng trong tang găn jĭ HIV.

Kăl loi hăm bôl boăl oei mơlôh athei pơjing trong arih xa mă ‘lơ̆ng, veh hơtăih dôm tơdrong glăi, tơdrong kơnê̆ lơ̆m tơpôl, mưh ngôi băl athei băt trong vei lăng kơdih kâu. Găh anih jang pơgang, vă hơtŏk tơdrong đei yoa mưh tang găn jĭ HIV/AIDS hăm bơngai oei mơlôh hrei ‘nâu, mă loi hăm grŭp hưch băl dơdoă drŏ nglo, Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS hơnơ̆ng hơtŏk tơdrong tơroi tơbăt, pơtho tơƀôh ăn grŭp bơngai âu; pơtho ăn đe sư kơchăng truh khăm hơlen jơhngâm pran. Adrin roi tơƀôh ăn dôm bơngai drŏ nbglo hưch băl dơdoă athei băt trong ngôi băl sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, iŏk yoa ƀao cao su mă trŏ vă tang găn jĭ HIV păng dôm tơdrong jĭ nai tơpŏh kiơ̆ đơ̆ng ngôi băl, lăp ngôi băl hăm pơyô đĕch, ưh gơ̆h ngôi băl hăm lơ bơngai.

Tơdrong gĭt kăl đơ̆ng tơdrong ƀôh băt, hơmet jĭ HIV hrôih

HIV jĭ mĭnh kơloăi yŏng jĭ tơdrŭt kơtă pơm tơ jur tơdrong pran. Mưh sa lanh truh khei ‘năr hơtuch,  HIV gô tơplih jing AIDS păng krê hơmơt lơ hơnhăk truh lôch răm. Đei lơ tơdrong tơm pơm ăn tơpoh jĭ HIV, lơ̆m noh đei ngôi băl tơ doă drŏ nglo. Vă hlôh hơdăh tơdrong tơpoh HIV lơ̆m tơhưch băl tơdoă drŏ nglo, ƀak si  Huỳnh Thị Hồng Sinh, Khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk gô đei tơroi hơdăh. Hơvơn kơmih ma duch nă păng bôl buăl vang mơ̆ng!

-Ƀak si ăi, tơdrong tơpoh jĭ HIV kiơ̆ tơhưch băl tơdoă drŏ nglo hrei ‘nâu lơ liơ?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơdrong tơpoh HIV kiơ̆ đơ̆ng tơhưch băl tơdoă drŏ nglo tơ̆ dêh char Đắk Lắk tŏk bŏk tôch kơ lơ. Bơngai jĭ truh hăm Khoa 10 ‘nu ‘noh đei đơ̆ng 3 truh 4 ‘nu tơhưch băl tơdoă drŏ nglo. Bơngai truh hăm Anih jang gô đei đe ƀak si pơtho tơƀôh, hơmet ARV hrôih. Đơ̆ng ƀơ̆t tơhưch băl tơdoă drŏ nglo, ƀak si gô pơtho tơƀôh ăn kơ buăl vang tơhưch băl tơdoă drŏ nglo ‘noh truh tơ̆ Anih jang vă đei pơtho tơƀôh, hơlen lăng pham păng vă ƀôh băt hrôih, hơmet tơtom vă vei lăng jơhngơ̆m pran, tơjur jên hơmet păng dă ƀiơ̆ kơ tơpoh ăn bơngai. K = K ‘noh jĭ ưh kơ chă ƀôh gô ưh kơ tơpoh kiơ̆ trong ngôi băl. Mưh hơmet ARV bơih ‘noh kơsô̆ yŏng jĭ gô hơla kơsô̆ chă ƀôh, kơplăh âu ngôi băl gô dă ƀiơ̆ kơ tơpoh ƀiơ̆ (dă ƀiơ̆ ƀiơ̆ mă ưh kơ sĭ ưh kơ tơpoh). Mưh ngôi băl đei rơka, lĕch pham gô tơploh HIV. Oei đak ŏk, đơ̆ng rŏng kơ hơmet kơsô̆ yŏng jĭ hơla kơ sô̆ chă ƀôh ‘noh ưh pă đei lơ̆m đak ŏk bơih. Pơma atŭm đak lĕch lơ̆m hơkâu gô ưh kơ đei bơih. Ƀơ̆t lăp nge mĕ ăn mŏm oei hoei mơ̆n.

- Hơmơt kơ jĭ HIV yua đơ̆ng ngôi băl tơdoă drŏ nglo thoi yơ?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tơhưch băl tơdoă drŏ nglo tôch kơ ƀônh tơpoh jĭ HIV. Ngôi băl hmă, kơsô̆ tơpoh HIV đĭ lơ bơih ƀơ̆t mă ngôi băl tơdoă sa roi lơ hloh yua đơ̆ng bơngai tơhưch băl tơdoă drŏ nglo ngôi băl hăm trong trôm ĭch ƀônh kơ nhăk truh tơbrăt trôm ĭch. Tơdrong ‘nâu ưh khan lăp tơpoh jĭ HIV đĕch mă oei tôch kơ lơ dôm tơdrong jĭ nai, nhen: jĭ klơm B, C, krơ.... Dôm bơngai tơhưch băl tơdoă drŏ nglo đa ưh kơ chơ̆ng, yua thoi noh yŏng jĭ gô đei tơpoh tôch kơ lơ.

Hơlen lăng ƀơm jĭ ‘nao tơ̆ Khoa đei tơlĕch jang đơ̆ng sơnăm 2023. Mĭnh ‘nu bơngai tơhưch băl tơdoă drŏ nglo mơ̆t tơ̆ Khoa pơm hơlen lăng pham gô đei pơtho tơƀôh. Đơ̆ng rŏng kơ pơtho tơƀôh gô kiơ̆ đơ̆ng hơlen lăng pham, tơdăh hơlen lăng dương tĭnh hăm HIV, bơngai jang ki thuơ̆t iŏk dơ̆ng pham ‘noh gơih ăn pơlei tơm Hồ Chí Minh hơlen lăng kơsô̆ yŏng jĭ. Pơm kơsô̆ yŏng jĭ lơ̆m 1 năr vă khan ‘noh bơngai jĭ ‘noh mă ƀơm jĭ, đơ̆ng rŏng ‘noh bơngai jĭ gô đei hơmet. Hơdai hăm hơmet gô chă ƀôh lơ bơngai jĭ, vă khan ‘noh jĭ dôm bơngai ngôi băl hăm bơngai jĭ ‘noh gô đei năm pơm hơlen lăng pham.

- Mưh lei pơm thoi vă tang găn tŏ sĕt hloh đei ƀơm jĭ HIV mưh tơhưch băl tơdoă drŏ nglo?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: Yua đơ̆ng bơngai tơhưch băl tơdoă drŏ nglo ưh kơ chơ̆ng, hưch bơngai ‘nâu truh bơngai nai, tôch kơ ƀônh đei ƀơm jĭ HIV, kơna mưh ngôi băl athei yua ƀao kao su, dăh mă mưh ngôi băl athei huch pơgang hơdrol găn kơ hơmơt ƀơm jĭ HIV vă khan pơgang ARV, huch hơdrol 2 jơ ‘noh pơgang mă đei yua. Đơ̆ng rŏng kơ ngôi băl bơih ‘noh 24 jơ đơ̆ng rŏng athei huch dơ̆ng păng huch thim 1 kơ liêu dơ̆ng, vă khan lăp kăl huch 3 găr ‘noh đĭ tang găn hơdrol hơmơt đei ƀơm jĭ. Trong hơmet âu krao ‘noh jĭ hơmet hơdrol kơ hơmơt đei ƀơm jĭ HIV.

- Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ!