Kiơ̆ kơ Anih jang pơgang apŭng plĕnh teh (WHO), rim sơnăm đei dang 59.000 ‘nu lơ̆m apŭng plĕnh teh lôch yua đơ̆ng jĭ vơnh, lơ̆m noh găh lơ ‘noh hơioh tơ̆ châu Á păng châu Phi. Tơ̆ Việt Nam, mă đơ̆ng kơsô̆ bơngai jĭ hlôi tơ jur mă lei oei đei dôm jĭt truh kơ hrĕng ‘nu lôch rim sơnăm, tơdrong tơm pơm ăn găh lơ ‘noh jĭ yua đơ̆ng kon pơlei ưh kơ ƀet bơ̆ng jĭ vơnh ăn kon tơrong păng bơngai đei kŏ, meo kăp, kach ưh kơ ƀet vắc xin bơ̆ng jĭ.

Tơ̆ dêh char Đắk Lắk, kiơ̆ roi tơbăt đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn, đơ̆ng blŭng sơnăm 2025 truh dang ei, lơ̆m dêh char hlôi đei 7 ‘nu lôch yua đơ̆ng jĭ vơnh tơ̆ dôm xăh găh dôm apŭng Krông Ana, M’Đrắk, Ea H’leo, Cư M’gar păng pơlei tơm Buôn Ma Thuột so. Tơdrong atŭm tôch kơ hmach đơ̆ng dôm bơngai jĭ âu tă ưh kơ đei ƀet vắc xin bơ̆ng jĭ vơnh ngăl đơ̆ng rŏng kơ đei kŏ kăp păng lăp truh tơ̆ hnam pơgang ƀơ̆t jĭ đĭ tơ̆ khei ‘năr klui hăm dôm tơdrong đei ƀôh jĭ hơdăh nhen hli kơđak, hli kơkial, pơ pơ̆, ranh. Tơdrong răm ‘noh jĭ bơngai jĭ lôch tơtĕnh lăp đơ̆ng rŏng 1,2 jơ truh 2,3 năr. Tơpă yan âu ‘nâu ăn ƀôh đon hlôh vao đơ̆ng kon pơlei găh jĭ vơnh kŭm nhen tơdrong gĭt kăl đơ̆ng tơdrong ƀet vắc xin oei tam mă ‘lơ̆ng.

Mă đơ̆ng đĭ vă jê̆ 3 khei hloh bơih jô̆ đơ̆ng năr lơ̆m kueng ƀôt đei hơioh iĕ lôch yua đơ̆ng jĭ vơnh, mă lei truh dang ei mŏ T.M.K ( oei tơ̆ xăh Hòa Phú, dêh char Đắk Lắk) oei tam mă đĭ mơnat. Kiơ̆ kơ nơ̆r mŏ K., mon lôch ‘noh jĭ ‘nu hơioh hơlăng, đa ngôi hăm kŏ, meo. Lơ̆m dang khei 6/2025, lơ̆m kueng ƀôt đei ƀôh 1 pôm kŏ hlĭch kơ dâu kư̆ kă, păng ưh kơ pŭn mon đei kŏ âu kăp lơ hơnih tơ̆ kơ kŏng ti păih ‘ngieo. Mă lei, đơ̆ng rŏng kơ đei kăp, mon ưh kơ đei ba năm ƀet vắc xin bơ̆ng jĭ vơnh. Hloh 1 khei đơ̆ng rŏng, mon pơtơm đei ƀôh yuh, hli kơđak, hli kơ kial, pơ pơ̆, ranh. Mă đơ̆ng hlôi đei ba năm kơ̆p kư̆u ră mă lei mon hlôi lôch đơ̆ng rŏng lăp 2,3 năr chă ƀôh jĭ.

Mŏ K. tơroi: “Tôch kơ mơnat. Lăp yua kơ pơm pơ hơi mă mon hlôi lôch hơchăng. Đơ̆ng tơdrong ơh jơhngơ̆m ‘noh, ưh khan lăp ŭnh hnam nhôn, mă kon pơlei lơ̆m kueng ƀôt bu bu kŭm hơtŏk đon băt kơchăng kơdih hloh găh tơdrong ƀet vắc xin bơ̆ng jĭ vơnh. Mưh đei bơngai đei kŏ dăh mă meo kăp, mă đơ̆ng lăp rơka iĕ, bơ̆n athei kơchăng truh tơ̆ anih jang pơgang vă đei pơtho tơƀôh păng ƀet vắc xin tơtom. Dôm ŭnh hnam rong kŏ, meo kŭm pơtơm ba kŏ, meo năm ƀet hơnơ̆ng chĭt, chô̆ glang dăh mă krôp tơƀong mưh lĕch tơ̆ trong vă veh ver kơ pơm krê hơmơt ăn bơngai nai”.

 Pŭn ai yua kơ ŭnh hnam ưh kơ đei bu đei kŏ vơnh kăp mă lei ‘nhŏng H.V.T (tơ̆ phường Tân An, dêh char Đắk Lắk) hlôi lăng ƀôh kŏ hmam sư đei kŏ hlĭch kăp hơnhăk truh jĭ vơnh kơna ‘nhŏng T. tôch kơ bơngơ̆t păng ăn pơđĭ lơ̆m hnam năm ƀet bơ̆ng vă tang găn đei ƀơm yŏng jĭ. Kiơ̆ kơ ‘nhŏng T., khei 9 âu ki, ŭnh hnam chă ƀôh 1 pôm kŏ hlĭch đơ̆ng ‘ngoăih tơ̆ trong mơ̆t kăp kŏ hnam sư đang kơ ‘noh kơdâu tơ̆ nai, đơ̆ng rŏng ‘noh kŏ hnam sư đei ƀôh lap rơmơ̆n, ưh kơ sa, pă kĕ, sư hlôi chĭt vă răp hơlen păng roi tơbăt ăn Hơnih jang pơgang Thú y năm iŏk pham hơlen lăng. Ƀôh hơdăh kŏ hnam sư đei ƀơm hăm yŏng jĭ vơnh tơpă. Kiơ̆ đơ̆ng dăr hơlen pơrang jĭ, kŏ hlĭch hlôi kăp kŏ hnam ‘nhŏng T. ưh kơ sĭ kŏ lơ̆m kueng ƀôt păng đơ̆ng rŏng ‘noh ưh pă đei ƀôh hơlơ̆k dơ̆ng.

‘Nhŏng H.V.T roi tơbăt: “Ƀơ̆t băt kŏ hnam nhôn ƀơm hăm yŏng jĭ vơnh, tơpă ĭnh tôch kơ tơtăm păng bơngơ̆t. Ƀơ̆t doh ĭnh lăp tơchĕng, tơdăh ưh kơ pŭn ƀơ̆t kơplăh vei lăng mă đei tơpoh jĭ ‘noh tơdrong răm gô ưh kơ băt hơdrol thoi yơ. Kơlih thoi noh, lăp đei hơlen lăng đang, pơđĭ ŭnh hnam nhôn hlôi truh tơ̆ anih jang pơgang vă đei ƀet vắc xin bơ̆ng jĭ. Gơnang đơ̆ng đei pơtho tơƀôh hơlen, nhôn hlôi hlôh rơđăh akhan jĭ vơnh tôch kơ krê hơmơt mă lei gơh tang găn tơdăh đei ƀet vắc xin tơtom păng ƀlep trong hơmet”.

Tơpă yan âu đei lơ bơngai jĭ đei kŏ kơdih rong kăp. Mă lei yua kơ đon tơchĕng pơm pơ hơi akhan kŏ hnam ưh kơ đei jĭ vơnh kơna ưh kơ năm ƀet bơ̆ng. Tơdrong răm ‘noh jĭ lơ khei, ƀơ̆t lăp lơ sơnăm đơ̆ng rŏng ‘noh bơngai jĭ mă ‘nao đei ƀôh dôm tơdrong jĭ kơnăl đơ̆ng jĭ vơnh. Ƀơ̆t dâu, tơdrong pơgăn hăm pơgang pă đei yua bơih.

Ƀak si CKII Lê Phúc – Phŏ Kơdră Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk roi tơbăt: “Vắc xin ‘noh jĭ tơdrong gĭt kăl hloh lơ̆m tang găn jĭ vơnh hrei ‘nâu. Tơdăh đei kŏ vơnh kăp mă ưh kơ đei ƀet vắc xin ‘noh gô lôch hloi. Vắc xin lơ̆m tang găn jĭ vơnh đei krao ‘noh jĭ hơmet hiă hơdrol. Mưh đei kŏ kăp mă tam mă băt hơdăh đei kŏ hăm đei jĭ dăh ưh ‘noh ‘lơ̆ng hloh athei năm ƀet bơ̆ng vắc xin. Mơ̆ng kiơ̆ hơnih kăp păng mơ̆ng kiơ̆ tơdrong kŏ mă đe ƀak si gô pơtho tơƀôh vă ƀet vắc xin ‘noh mă tang găn đei tơdrong lôch yua đơ̆ng jĭ vơnh. Kiơ̆ trong hơmet, vắc xin ƀet ƀlep, tôm kơliêu kăl kơ ƀet tôm 5 jrŭm vắc xin tang găn jĭ vơnh. Tơdrong ƀet tôm 5 jrŭm gô vei sơđơ̆ng ăn tơdrong tang găn jĭ vơnh. Hăm huyết thanh, mơ̆ng kiơ̆ tơdrong rơka păng hơnih rơka, ƀak si gô tơchơ̆t tơdrong ƀet huyết thanh tơjră jĭ vơnh”.

Jĭ vơnh ‘noh jĭ mĭnh tơdrong jĭ tơpoh krê hơmơt, dang ei tam mă đei hơmet klăih. Mă lei, jĭ gơh tang găn tơdăh kon pơlei hơtŏk ‘lơ̆ng đon hlôh vao, kơchăng ƀet vắc xin ƀlep kơ liêu mưh đei kŏ meo kăp, kach păng vei sơđơ̆ng ƀet bơ̆ng hơnơ̆ng ăn kơ kŏ meo. Ƀet vắc xin ưh khan lăp vei lăng kơdih kâu đĕch mă oei tơgŭm tang găn tơdrong tơplih đơ̆ng yŏng jĭ vơnh lơ̆m tơpôl dơ̆ng, tơ jur ƀiơ̆ dôm tơdrong hiong răm tôch kơ hmach, hơdai hăm hơnhăk đei yua mŭk drăm - tơpôl ‘lơ̆ng yua kơ jên ƀet bơ̆ng tŏ sĕt hloh pơting hăm jên hơmet păng dôm tơdrong hiong răm yua đơ̆ng jĭ pơm ăn. Tơdrong ƀet bơ̆ng vắc xin tang găn jĭ vơnh ưh khan lăp jing tơdrong jang vei lăng kơdih kâu đĕch mă oei jing hơnăp jang hăm tơpôl, tơgop bơ̆jang kiơ̆ ‘lơ̆ng hơnăp jang “Việt Nam ưh pă đei bơngai lôch yua đơ̆ng jĭ vơnh lơ̆m sơnăm 2030”.

Đunh kơ âu lơ bơngai oei hli pơngơ̆t găh tơdrong sĭt ‘lơ̆ng đơ̆ng vắc xin tang găn jĭ vơnh kơna đa ưh đei năm ƀet bơ̆ng jĭ mưh kŏ kăp. Mă lei, hăm kơmăy pơm pơgang ‘lơ̆ng rơgei hrei ‘nâu, vắc xin ưh pă đei lơ tơdrong blơ̆ bơih păng ‘nâu jĭ tơdrong ‘lơ̆ng hlŏh vă tang găn jĭ vơnh. Vă băt hơdăh ƀiơ̆ găh vắc xin tang găn jĭ vơnh hrei ‘nâu păng dôm tơdrong ‘lơ̆ng mă sư hơnhăk ăn, nhôn apinh jet ƀak si CKII Lê Phúc – Phŏ Kơdră Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk.

- Ƀak si ăi, apinh ih roi tơbăt tơdrong tơm pơm tơlĕch jĭ păng mưh đei jĭ vơnh đơ̆ng kŏ meo kăp, bơngai jĭ ƀôh thoi yơ?

- Ƀak si Lê Phúc: Jĭ vơnh yoa đơ̆ng pơrang jĭ vơnh pơm tơlĕch. Virus jĭ vơnh tam mă đei pơgang hơmet klăih. Krê loi, mưh virus vơnh mât tơ̆ trong huan, kơting pơngăl păng ‘ngok ‘nŏh ưh đei pơgang yơ gơ̆h hơmet, ưh jor bơngai jĭ gô lôch hloi. Mưh kŏ vơnh kăp ƀơm, bơngai jĭ gô yak hlŏh 3 jăl. Blŭng a ‘nŏh jăl u jĭ, jăl âu đei đunh đơ̆ng 1 truh 3 khei. Yoa khei ‘năr u jĭ đunh kơna lơ bơngai đa lăng pơhơi, ưh đei kơchăng kiơ mă lei mă tơpă lơ̆m 7 ‘nu bơngai lôch âu ki, đei truh 4/7 ‘nu bơngai đei khei u jĭ truh 1 sơnăm, bơngai jĭ păng unh hnam ưh pă ƀlŏk kơ kŏ kăp bơih, klep truh jĭ đei tơ̆ yăn âu. Khei ‘năr u jĭ ưh đei ƀôh tơdrong hlĭch kiơ kơna kon pơlei ưh đei kơchăng kiơ mưh kŏ kăp, ưh đei năm ƀet vắc xin tang găn jĭ. Mă 2 ‘nŏh khei ‘năr jĭ iung. Jĭ iung lăp đơ̆ng 1-4 năr đĕch, bơngai jĭ ƀôh hli kơ đak, hli kơ kial păng jơva re. Mă 3 ‘nŏh jăl jĭ ranh, kơplăh âu bơngai jĭ đĭ tôch ăl bơih, hơkâu rơmơ̆n rơmŏ, ‘ngok ưh pă ‘lơ̆ng kiơ, jăl âu đa ƀôh 2 tơdrong, bơngai jing vi vơnh, khĕnh kơ nê̆ đei truh 80% păng hơkâu jo po đei truh 20%.

- Lơ bơngai oei hli, ưh đei năm ƀet vắc xin đơ̆ng rŏng kơ kŏ, meo kăp, kach yoa hli pơgang blơ̆, ih đei nơ̆r pơma kiơ ưh găh tơdrong ‘nâu?

- Ƀak si Lê Phúc: Mă tơpă yoa đon ưh kơchăng păng hli pơgang blơ̆ kơna lơ bơngai ưh pơ̆n năm ƀet pơgang. Adrol ki kơmăy pơm pơgang vắc xin tang găn jĭ vơnh tơpă mơ̆n kŭm đei blơ̆ tơ̆ hơkâu bơngai. Mă lei hrei ‘nâu, kơmăy kơmŏk pơm vắc xin tang găn jĭ vơnh ‘nao ‘lơ̆ng, vắc xin đei pơm hăm kơmăy tế bào Vero jĭ kơmăy tôch ‘lơ̆ng kơna ưh pă đei pơgang blơ̆ tơ̆ hơkâu thoi sơ̆ bơih. Tơdăh đei ‘nŏh sư lăp pơm pơ ‘ngieh, jĭ ƀât anih ƀet vắc xin mă ưh ‘nŏh yuh, ưh pă đei pơm ăn bơngai jĭ đa ƀônh hiơt, ƀơm kơnê̆ truh tơ̆ kơ̆l ‘ngok thoi sơ̆ bơih. Vắc xin so ưh pă đei ăn yoa kơna kon pơlei athei hơđơ̆ng jơhngâm, lui kiơ̆ vắc xin vă gơ̆h ƀet bơ̆ng jĭ tôm. 

-Ƀak si ăi! Hơdai hăm ƀet vắc xin mưh hơmet rơka jĭ đơ̆ng kŏ kăp, meo kach, bơ̆n athei tơrek truh tơdrong kiơ?

- Ƀak si Lê Phúc: Hơmet rơka jĭ tơdrong tôch gĭt kăl vă tang găn jĭ vơnh. Mưh kŏ kăp, đa đei rơka tôch hơmơt yoa thoi noh athei hơmet anih rơka mă ‘lơ̆ng, trŏ trong. Athei ôp rơka hơla kơ đak kơtăh, iŏk kơpăih, iŏk ƀăng gak sut dơdar ƀât rơka, ưh gơ̆h pơm ăn rơka sor xă yoa mưh thoi noh sư pơm ăn virus jĭ vơnh roi lanh. Hơdai hăm đak rơgoh, gơ̆h yoa sơƀŏng hmă vă ôp, pơlôch ƀiơ̆ pơrang jĭ ƀât rơka. Tơdăh đei ‘nŏh pik dôm kơchơ̆t pơlôch pơrang jĭ nhen kôn I ốt mă ưh ‘nŏh pơgang (Betadine). Mă loi hăm rơka kŏ kăp ‘nŏh ưh gơ̆h pơ̆n, văn rơka klĕp hăm che. Tơdăh rơka dêh ‘nŏh athei năm tơ̆ hnam pơgang lê̆ kăn ƀô̆ jang pơgang ôp hơmet rơka păng pơtho tơƀôh trong ƀet vắc xin lăp ‘lơ̆ng.

- Vă tang găn jĭ vơnh, ƀak si hăm đei nơ̆r tơtă kiơ hăm kon pơlei ưh?

- Ƀak si Lê Phúc: Đei 3 nơ̆r tơtă kăl kơ băt. Hăm kon pơlei mưh kŏ, meo kăp athei năm tơ̆ hnam pơgang vă gơ̆h iŏk đei nơ̆r roi tơƀôh păng ƀet vắc xin, pơgang tang găn jĭ vơnh. Hăm tơpôl athei hơtŏk tơdrong vei lăng kŏ kiơ̆ trong krô̆ tơƀong kŏ mưh chông lĕch tơ̆ trong, ƀet tôm pơgang tang găn jĭ ăn kŏ meo. Găh khul kơdră tơring athei pơtho tơƀôh, hơtŏk đon hlôh vao vă hơtŏk kơsô̆ kŏ meo đei ƀet pơgang tang găn jĭ lơ̆m tơpôl păng roi tơbăt ăn kon pơlei vă đe băt, athei năm hloi tơ̆ hnam pơgang ƀet vắc xin tang găn jĭ vơnh đơ̆ng rŏng kơ kŏ, meo kăp. Găh noh dơ̆ng athei tơlĕch trong phak hăm bơngai ưh kơ đei pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng tơdrong vei lăng kŏ.

-Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ!