Kiơ̆ kơ Anih jang pơgang Apŭng plĕnh teh, sơnăm đơ̆ng 45–59 sơnăm đei lăng ‘noh jĭ bơngai kră hơmuh; đơ̆ng 60–74 sơnăm kră jơnei; đơ̆ng 75–90 sơnăm ‘noh bơngai kră; păng hloh 90 sơnăm đei krao ‘noh bơngai kră hơrih sot. Tơdrong klăih song dôm grŭp sơnăm âu đei tơdrong ‘lơ̆ng gĭt kăl lơ̆m tơdrong pơjing trong tơlĕch jang vei lăng jơhngơ̆m pran trŏ lăp, yua kơ ‘meh vă găh kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng, pơtâp hơkâu jăn, đon tơchĕng păng pơgang đơ̆ng rim grŭp sơnăm ‘noh pha ra băl.

Bơngai kră đa tơjră hăm lơ tơdrong jĭ hơmet ưh kơ klăih krê hơmơt nhen tŏk huêp ap, hơyô đak sĭk, plei nuih, kơting bŭk, jĭ kơting, đa hiơt... Tơdrong gĭt kăl hloh ‘noh athei khăm jơhngơ̆m pran hơnơ̆ng vă chă ƀôh dôm tơdrong jĭ âu, hơmet tơtom, tơpăt, ƀlep trong hơmet mă ƀak si tơlĕch ăn, vă hoei kơ ƀôh jĭ krê hơmơt. Ƀok Cao Xuân Hòa (75 sơnăm, oei tơ̆ phường Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk) đei jĭ hơyô đak sĭk đơ̆ng sơnăm 2010 mă lei hơmet tam mă sơđơ̆ng. Truh sơnăm 2020, ƀok ‘noh đei jĭ pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok, jo 1 păh hơkâu păih ‘ngiĕo. Đơ̆ng rŏng lơ sơnăm tơ jră hăm jĭ jăn, ƀok mă hlôh akhan ưh kơ đei kiơ gĭt hloh jơhngơ̆m pran jăng grăng hơkâu. Ƀok Cao Xuân Hòa tơroi:

“‘Meh vă đơ̆ng bơngai kră nhen nhôn ‘noh jĭ đei mă lơ jơhngơ̆m pran vă năm vih vơ̆t, oei sa. Jĭ hơyô đak sĭk ĭnh hơmet tam mă dă ƀiơ̆ ‘noh tơ jê̆ âu đei ƀôh dơ̆ng jĭ tŏk huêt ap. Vă vei sơđơ̆ng jơhngơ̆m pran, mă hơdrol ĭnh hơnơ̆ng năm tơ̆ hnam pơgang vă đe ƀak si hơlen lăng, hơmet ăn sơđơ̆ng păng pơm kiơ̆ huch pơgang  vă jĭ hoei kơ dêh dơ̆ng”.

Ƀơ̆t sơnăm roi ‘năr roi lơ, tơdrong pran kŭm roi ưh kơ kĕ, bơngai kră ƀônh kơ ƀơm jĭ hloh, ƀơ̆t lăp đei lơ tơdrong jĭ hơdai 1 ‘măng. Tơdăh ưh kơ đei vei lăng ƀlep trong, đe sư gô huŏng lơ̆m tơdrong jơhngơ̆m rơmơ̆n, ưh kơ jăng, tơjur tơdrong hơrih sa ưh kơ ‘lơ̆ng păng ƀônh kơ tơƀơ̆p dôm tơdrong jĭ krê hơmơt. Tơplơ̆ dơ̆ng, mưh đei bơngơ̆t truh, vei lăng tôm pơđĭ hloi găh hơkâu jăn păng jơhngơ̆m đon, bơngai kră ưh khan lăp hơrih sot đĕch mă oei gơh hơrih chơt, hơrih pran, vei đei jơhngơ̆m hiôk păng ƀôh kơdih kâu oei đei kăl hăm ŭnh hnam păng tơpôl. Ƀok Phạm Tiến Lập (oei tơ̆ phường Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk), roi tơbăt:  

“Mưh hloh 70 sơnăm, ĭnh ƀôh jơhngơ̆m pran tơ jur tôch kơ lơ, pă kĕ grăng hloi. Dôm tơdrong oei sa rim năr nhen sŏng sa, tep pơdơh tă kơ tơplih đĭ, dôm tơdrong jĭ kơdih kâu tơchĕng ưh kơ đei lai yơ đei ưh kơ ê đei ƀôh. Tŏk bŏk hmă, năm khăm ‘noh đei jĭ hơyô đak sĭk păng gout, mă đơ̆ng hơdrol ‘noh ĭnh ưh kơ đei ƀôh jĭ kiơ. Ĭnh tơchĕng kon bơngai bơ̆n kŭm lei lăi nhen kơmăi, hloh 1 khei ‘năr kơdâu gô đei mơ glĕk mơ glŏk, bŭk kiơ̆ khei ‘năr. Yua thoi noh, dang ei ĭnh ling lang lăng kăl năm khăm hơnơ̆ng. Hơdrô̆ vei lăng kơdih kâu, đơ̆ng sơ̆ truh dang ei năr hơyơ kŭm pơtâp hơkâu jăn tôm hăm trong năm jơ̆ng hoh hiơ hiơ̆, pơ ‘lơ̆ng”.

Tơdrong vei lăng jơhngơ̆m pran ăn bơngai kră ưh khan lăp jing hơnăp jang ‘lơ̆ng, tơƀôh đon băt ‘mêm đơ̆ng kon sâu, mă oei jing 1 păh gĭt kăl lơ̆m tơdrong jang hơtŏk tơiung kơjăp đơ̆ng tơpôl. Kơsô̆ kon pơlei tŏk bŏk roi ‘năr roi kră lơ păng ‘meh vă vei lăng pơgang ăn bơngai kră roi ‘năr roi tŏk. Vei lăng jơhngơ̆m pran ăn bơngai kră pơkoĕl 1 trong gơh yua tôm: đơ̆ng tơdrong hơlen lăng jơhngơ̆m pran hơnơ̆ng, pơjing trong sŏng sa bek ‘lơ̆ng trŏ lăp, pơvei pơtâp hơkâu jăn mă lăp, truh tơdrong tơgŭm jơhngơ̆m đon, pơm tơdrong hiôk vă đe sư vang jang dôm tơdrong jang tơpôl păng hơrih lơ̆m 1 hơnih sơđơ̆ng hiôk. Ƀak si CKI Phạm Ngọc Liễu – Kơdră lăm Tơlĕch tơdrong jang akŏm, Kơmăy kơmŏk roi tơbăt Hnam pơgang Y học Cổ truyền dêh char Đắk Lắk, roi tơbăt:

“Hăm bơngai kră, vei lăng jơhngơ̆m pran ‘noh jĭ hơnăp jang atŭm đơ̆ng tơpôl păng ŭnh hnam. Bơngai kră găh lơ đei lơ tơdrong jĭ jăn, ƀôh hơdăh nhen hơyô đak sĭk, huêp ap tŏk, kơting bŭk, pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok, đa hiơt kơna bơ̆n athei lăng kăl vei lăng bơngai kră yua kơ bơngai kră pơm hơnăp jang tôch kơ gĭt kăl lơ̆m tơpôl, bơngai kră đei lơ tơdrong hlôh vao kŭm nhen đĭ đăng dôm tơdrong hlôh băt tôch kơ kăp gĭt păng jing bơngai pơm jŭk yŭk trong hơlâu ăn rim jơhnơr lăng kiơ̆”.

Mưh bơngai kră đei vei lăng ‘lơ̆ng, đe sư ưh khan lăp pran jăng đĕch mă oei jing hơnih gơning jơhngơ̆m đon kăp gĭt ăn kon sâu, jing bơngai pơtho ăn tơdrong hlôh vao hơrih, jơhngơ̆m đon ‘lơ̆ng păng kơjă kăp gĭt đơ̆ng kră sơ̆, tơgop vei lăng tơdrong tơklep hơdai đơ̆ng rim jơhnơr lơ̆m ŭnh hnam păng tơpôl.

Athei kơchăng mưh vei lăng jơhngâm pran ăn bơngai kră

Bơngai kră ƀônh đei lơ tơdrong ưh ‘lơ̆ng găh jơhngâm pran yoa hơkâu roi đunh roi kră krut. Dôm tơdrong tơplih lơ̆m plei nuih, klơm klak, kơting khơp, jơ tep iung, đon ƀlŏk chăm… tơdăh ưh đei pơngơ̆t truh păng ưh đei năng tông ‘nŏh ƀât lăp sư ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơdrong arih xa păng jơhngâm đon bơngai kră hloi. Yoa thoi noh pơm thoi yơ vă vei lăng jơhngâm pran ăn bơngai kră trŏ ƀlep păng đei yoa? Lơ̆m tơdrong tơroi năr ‘nâu, Ƀak si Chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu – Kơdră Lăm Tơlĕch trong jang, roi tơbăt – Hnam pơgang Y học Cổ truyền dêh char Đắk Lắk, roi tơƀôh găh tơdrong sŏng xa, pơtâp hơkâu jăn păng dôm tơdrong kăl tơrek truh mưh vei lăng bơngai kră.

- Apinh ƀak si roi tơbăt mưh vei lăng jơhngâm pran ăn bơngai kră, athei năng kăl truh dôm tơdrong kiơ?

-Ƀak si Phạm Ngọc Liễu: Bơngai kră đa đei lơ tơdrong jĭ lơ̆m hơkâu, ƀât lăp đei jĭ hơâm hơăm jơ̆p hơkâu, ưh kơbăt jĭ kiơ. Yoa thoi noh dôm tơdrong jĭ nhen huyêt ap tŏk, hơyô đak sĭ, kơting rơmuăn, đon ưh kơ ƀlŏk, pham blŭh tŏk tơ̆ kơ̆l, pham blŭh lơ̆m plei nuih… bơngai kră athei năm khăm jơhngâm pran kiơ̆ khei păng yoa pơgang trŏ thoi nơ̆r ƀak si pơtho kŭm nhen sŏng xa lăp ‘lơ̆ng. Mă loi, bơngai kră yoa lơ kơloăi pơgang kơna athei rơih mă lăp, vă huei đei pơgang blơ̆. Atŭm hăm ‘nŏh lê̆ yoa dôm pơgang ưh băt đơ̆ng yơ.

- Lei bơngai kră athei sŏng xa thoi yơ hă ƀak si? 

-Ƀak si Phạm Ngọc Liễu: Găh tơmam sŏng xa hăm bơngai kră ‘nŏh tôch kăl. Bơngai kră đei tơdrong jĭ jăn athei sŏng xa mă trŏ nơ̆r ƀak si pơtho, pơtâp hơkâu jăn, đei jơhngâm đon chơt hiôk. Tơmam sŏng xa athei đei lơ kơloăi, lê̆ xa rơmă, mă loi ‘nŏh klak kon tơrong. Mă 2, bơngai kră athei xa huch dôm kơloăi ngũ cốc găr, yoa 1,2 kơloăi vitamin lơ̆m ƀum, plei ‘long. Mă loi ‘nŏh vitamin lơ̆m ‘nhot, ƀum, plei ‘long đei kơmâu dreng, yoa vitamin C păng vitamin E vă kĕ tơjră hăm tơdrong jĭ ‘lơ̆ng. Lên gan xa tăng ƀoh, lê̆ gan et tơdrô, ƀier, lê̆ et hât. Găh noh dơ̆ng, bơngai kră athei huch dơ̆ng dôm kơloăi đak toh đei lơ can-xi vă pơm ăn kơting kơjăp.

- Hăm tơdrong pơtâp hơkâu jăn tơ̆ bơngai kră, ƀak si hăm đei nơ̆r pơtho kiơ ưh?

-Ƀak si Phạm Ngọc Liễu: Bơngai kră athei pơtâp hơkâu jăn mă lăp hăm kơdih. Pơtâp 30 pơnĭt 1 năr mă ưh ‘nŏh 150 pơnĭt 1 giĕng păng ‘moi kiơ̆ trong pơtâp mă lăp hăm rim tơdrong jĭ jăn, hơkâu jăn kơdih. Lê̆ kơ pơtâp trăp dêh hnang kơnh sư ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ̆ tơdrong jĭ. Tơdrong kăl hlŏh jĭ lơ̆m pơyan yă rak đe yă ƀok athei ‘lơ ‘lơ̆ng, mưh vă jur đơ̆ng giơng, athei ƀơ̆ hơkâu kơpal giơng ‘mơ̆i, hrŭk hơbăn ao mă tơnŏ adrol vă lĕch tơ̆ ‘ngoăih, athei iung đơ̆ng tep klui ƀiơ̆ ‘năi, vei lăng hơkâu mă tơnŏ adrol vă pơtâp. Athei pơtâp hơdrol lơ̆m hnam, adrol kơ lĕch tơ̆ ‘ngoăih pơtâp dôm tơdrong nai dơ̆ng.

- Ƀak si ăi, bơngai kră athei kơchăng hăm dôm tơdrong jĭ đei lơ̆m hơkâu thoi yơ?

-Ƀak si Phạm Ngọc Liễu: Bơngai kră đa đei lơ tơdrong jĭ lơ̆m hơkâu. Yoa thoi noh, bơngai kră athei băt vei lăng kơdih kâu: đơ̆ng sŏng xa truh pơtâp pơhrăm păng tơdrong tep. Mă loi, bơngai kră athei năm khăm jơhngâm pran kiơ̆ khei păng pơm kiơ̆ rim trong hơmet đơ̆ng ƀak si athei, jô̆ hloi pơgang huch truh tơ̆ tơmam sŏng xa. Athei băt bơngai kră lê̆ chă răt huch pơgang kơdih mă athei pơm kiơ̆ mă trŏ trong hơmet đơ̆ng ƀak si./.

- Lei a, bơnê kơ ih ƀak si hơ!