HIV tơpŏh đơ̆ng bơngai truh tơ̆ bơngai kiơ̆ 3 trong tơm ‘nŏh: trong pham, đơ̆ng ngôi băl păng đơ̆ng mĕ truh tơ̆ kon lơ̆m khei ‘năr hơnăp, rơneh, ăn kon mŏm. Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆, mưh đei 100 ‘nu bơngai mĕ hơnăp jĭ HIV ‘nŏh gô đei dang 30 ‘nu nge jĭ HIV. Bơngai mĕ jĭ HIV gơ̆h tơpŏh jĭ tơ̆ kon kiơ̆ 3 jăl ‘nŏh:

- Ƀât oei hơnăp: HIV đơ̆ng mĕ tơpŏh kiơ̆ klŏk nge mât lơ̆m hơkâu đơ̆ng hrôih hloi, ƀât lăp đei hloi ƀât ‘nao vă hơnăp 8 giĕng. Đei dang 1/5 nge rơneh tơpŏh jĭ HIV lơ̆m khei ‘năr âu.

- Ƀât rơneh, HIV tơpoh đơ̆ng pham mĕ đei jĭ HIV mât tơ̆ hơkâu nge. Đei dang 1 puăt kơsô̆ nge ‘nao rơneh tơpŏh jĭ HIV kơplăh âu.

- Ƀât tơmŏm ăn kon mŏm, HIV gơ̆h tơpŏh kiơ̆ đak toh mĕ dăh mă dôm anih rơka, ƀât tŏng toh mĕ mât tơ̆ hơkâu nge. Đei dang 1/4 nge tơpŏh jĭ HIV kơplăh khei ‘năr âu.

Yoa thoi noh, đĭ đăng drŏ kăn jĭ HIV đei tơtă athei rơneh răih păng ăn kon huch đak tŏh tơ̆ ‘ngoăih.

Kiơ̆ đe ƀak si chuyên khoa, kơsô̆ nge tơpŏh jĭ HIV đơ̆ng mĕ jur roi lơ, ƀât lăp jur pă hơla kơ 2% tơdăh dôm bơngai mĕ kơchăng, pơm kiơ̆ hrôih dôm trong hơmet, tang găn jĭ HIV tơpŏh đơ̆ng mĕ truh tơ̆ kon. Tơdrong khăm hơlen jĭ HIV đei tơtă ăn rim drŏ kăn lơ̆m sơnăm rơneh kon mưh ‘mĕh chă kon, mă lei, hăm đe drŏ kăn ƀônh đei jĭ nhen bơngai tĕch hơkâu kơdih, bơngai đei lơ pơyô ‘nŏh tơdrong ‘nâu roi kăl hlŏh dơ̆ng. Pơgang hơmet jĭ HIV (ARV) vă găn tơdrong chek lar păng iung ranh đơ̆ng virus HIV. Roi tŏ sĕt virus lơ̆m hơkâu bơngai mĕ ‘nŏh roi tơjur ƀiơ̆ tơdrong krê jĭ tơpŏh truh tơ̆ kon. Yoa thoi noh, hơmet jĭ HIV roi hrôih ‘nŏh kơsô̆ nge rơnĕh ưh đei jĭ roi lơ.

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa tang găn jĭ HIV/AIDS, Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char ăn tơbăt: “Dang ei, tơ̆ găh Pơmât Đắk Lắk đei ƀôh 17 ‘nu drŏ kăn hơnăp jĭ HIV, lơ̆m noh đei 16 ‘nu đĭ rơneh bơih, 16 ‘nu bơngai rơneh kon âu đei huch pơgang ARV ngăl, đei bơngai huch adrol kơ hơnăp hloi, đei bơngai băt jĭ lơ̆m khei ‘năr oei hơnăp, đei bơngai băt jĭ ƀât oei rơneh, rim hơioh mưh rơneh ‘nŏh đei set hơlen PCR păng ăn ƀôh ưh đei pơrang jĭ, tơdrong ‘nŏh ăn ƀôh pơgang ARV tôch ‘lơ̆ng hăm drŏ kăn oei hơnăp”.

Mŏ P.T.T (26 sơnăm) tơ̆ dêh char Đắk Lắk ‘nao rơneh kon kơdră hlŏh 6 khei. Mŏ T. tơroi, inh băt đei jĭ HIV ƀât vă rơneh, mưh khăm hơlen adrol kơ rơneh kon. Mưh đe ƀak si roi tơbăt tơdrong jĭ kơdih kâu, mŏ T. tôch pơngơ̆t păng tôch hli jĭ tơpŏh truh tơ̆ kon lơ̆m klak mĕ. Pŭn ai đơ̆ng rŏng kơ rơneh, 2 ‘nu mĕ kon đei hơmet hăm pơgang tang găn virus ARV, đơ̆ng rŏng hlŏh 1 khei, set hơlen pham ‘nŏh ăn ƀôh nge pran jăng, ưh đei tơdrong jĭ kiơ, ưh đei tơpŏh đơ̆ng mĕ. ‘Nâu đei năng jĭ tơdrong pŭn hlŏh hăm unh hnam mŏ.

Mŏ P.T.T tơroi: “Oh ƀôh kon ưh đei athei hơmet jĭ ‘nŏh jĭ 1tơdrong tôch pŭn hăm oh, yoa tơdrong huch pơgang rim năr tôch mơmat, nge oei iĕ dêh hnang, kon oh đei huch pơgang tang găn jĭ tơpoh đơ̆ng blŭng hloi, nge ưh kăl huch pơgang hơmet kiơ ‘nŏh jĭ tơdrong tôch pŭn. Oh hơpơi ‘mĕh rim bơngai mưh băt đei jĭ athei chơ̆n jơhngâm, chu hơmet jĭ yoa pơgang ưh đei ƀưm kơnê̆ truh tơ̆ nge. Mă 2 ‘nŏh sư tơgŭm ăn bơ̆n đei 1 ‘nu kon, tơdrong tôch kăp gĭt hăm tơdrong arih bơ̆n. Nge ưh jor gô pran jăng tơdăh rim bơngai hơmet kiơ̆ nơ̆r ƀak si pơtho.”

Kiơ̆ nơ̆r tơroi đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char Đắk Lắk, đơ̆ng blŭng sơnăm 2025 truh dang ei, Anih âu pơgơ̆r roi tơbăt trư̆k tuyê̆n, pơtho tơƀôh lơ̆m tơpôl găh trong tang găn jĭ HIV/AIDS ăn vă jê̆ 2.5 triu ‘nu bơngai; roi tơƀôh, set hơlen jĭ HIV ăn hlŏh 30.000 ‘nu drŏ kăn oei hơnăp, chă ƀôh păng hơmet hăm pơgang ARV ăn 20 ‘nu mĕ; 19/20 ‘nu bơngai đei hơmet kiơ̆ trong tang găn jĭ tơpŏh tơ̆ nge đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Tơdrong set hơlen dơ̆ng jĭ đơ̆ng rŏng kơ hơmet ăn ƀôh, đĭ đăng nge pran jăng păng ưh đei jĭ HIV ngăl.

Gơnơm hơtŏk tơdrong roi tơbăt, đon hlôh vao đơ̆ng tơpôl pơma atŭm păng đe drŏ kăn lơ̆m sơnăm rơneh kon pơma hơdrô̆ găh tơdrong đei yoa đơ̆ng set hơlen jĭ hrôih, hơmet hiă trong tang găn jĭ HIV đơ̆ng mĕ truh tơ̆ kon roi tŏk. Găh noh dơ̆ng, dôm tơdrong set hơlen jĭ, roi tơƀôh jơhngâm pran đei tơlĕch tơ̆ đĭ đăng hnam pơgang lơ̆m tơring, tơgŭm ăn kon pơlei ƀônh truh khăm hơlen. Dang ei pơgang hơmet jĭ ARV đei tơgŭm kiơ̆ ƀao hiêm pơgang, tơjur ƀiơ̆ tơdrong pơmat tat găh jên hu mưh hơmet ăn bơngai jĭ. Mă lei, tơdrong pơmat tat dêh hlŏh hrei ‘nâu ‘nŏh jĭ đon hrơ mơlou đơ̆ng bơngai jĭ.

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa tang găn jĭ HIV/AIDS Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn dêh char pơma: “Hmă hmă đe drŏ kăn lơ̆m sơnăm rơneh kon, đe hơdruh mưh băt kơdih kâu hơnăp ‘nŏh ưh đei năm khăm nge kiơ̆ khei, ƀlă đơ̆ng noh ưh kơ băt kơdih kâu đei jĭ HIV, vă gơ̆h hơmet hăm pơgang ARV hrôih, mưh truh năr rơnĕh bơih ‘nŏh đĭ jing klui bơih”.

Pơm mĕ jĭ hơnăp jang đơ̆ng yang song ăn kơ đe drŏ kăn, yoa thoi noh, dôm bơngai ưh pŭn tơpŏh jĭ HIV lê̆ tơchĕng kơnê̆, pră hơchăng đĭ rim tơdrong, mă  athei kơchăng năm tơ̆ dôm hnam pơgang chuyên khoa vă gơ̆h iŏk đei nơ̆r roi tơƀôh, iŏk đei tơdrong tơgŭm. Tơdăh pơm kiơ̆ ‘lơ̆ng tơdrong hơmet jĭ, drŏ kăn hơnăp jĭ HIV gơ̆h rơneh kon pran jăng, tih vơ̆ djơ̆ ‘lơ̆ng, jô̆ hloi găh hơkâu jăn păng jơhngâm đon nhen thoi rim hơioh ưh đei tơdrong jĭ nai.

Hơmet ARV hrôih - tang găn tơpoh HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon

Drŏ kăn oei hơnăp, tơdăh ưh kơ đei trong tang găn, hơmơt kơ tơpoh jĭ HIV đơ̆ng mĕ tơ̆ kon gô tŏk truh 30–40%. Tơplơ̆ dơ̆ng, tơdăh hơlen lăng băt hrôih păng đei hơmet tang găn hăm pơgang tang găn virus ARV, kơsô̆ âu gô jur hơla kơ 2%. Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa tang găn jĭ HIV/AIDS – Hơnih vei lăng tơdrong jĭ jăn Đắk Lắk, roi tơbăt păng trong tang găn tơpoh jĭ HIV đơ̆ng nĕ tơ̆ kon kiơ̆ ‘măng apĭnh tơ̆ hơla âu.

- Ƀak si ăi, drŏ kăn oei hơnăp jĭ HIV kăl kơ pơm kiơ̆ dôm trong hơyơ vă băt hrôih păng tơ jur tôch ai hơmơt tơpoh jĭ HIV ăn kơ kon?

Ƀai si Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Dôm drŏ kăn oei hơnăp kăl kơ băt hrôih, băt hrôih tơdrong HIV đơ̆ng kơdih vă đei hơmet hrôih, đei huch pơgang ARV hrôih, đei hơlen lăng pham hrôih đĭ đăng dôm tơdrong jĭ tơpoh kiơ̆ trong ngôi ưh kơ ‘lơ̆ng păng đei hơlen kơsô̆ virus, hơlen lăng CD4, hơlen lăng jĭ klơm B,C, jĭ krơ dôm tơdrong jĭ tơpoh ăn nge...

Mă 2 dơ̆ng ‘noh jĭ kăl athei pơm kiơ̆ hơmet. Chă băt hrôih đang kơ ‘noh pơm kiơ̆ hơmet ‘lơ̆ng. Mưh pơm kiơ̆ hơmet ‘lơ̆ng ‘noh gô găn vi rus HIV lơ̆m pham mĕ ‘lơ̆ng, đang kơ ‘noh khăm nge, hơlen lăng pham hơnơ̆ng, rơneh sơđơ̆ng.

Hơmet ăn rơneh sơđơ̆ng ‘noh jĭ truh tơ̆ dôm hơnih đei hơmet tang găn tơpoh đơ̆ng mĕ tơ̆ kon. Dang ei lơ̆m phường Buôn Ma Thuột păih Pơmơ̆t dêh char Đắk Lắk đei 3 hơnih pơm kiơ̆ hơmet ‘noh jĭ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, hnam pơgang Đa khoa Thiện Hạnh, hnam pơgang Đại học Y Dược Buôn Ma thuột.

Vei lăng đơ̆ng rŏng rơneh kŭm tôch kơ gĭt kăl, đơ̆ng rŏng nge rơneh gô đei huch pơgang găn tơpoh lơ̆m dang 6 giĕng blŭng păng đơ̆ng rŏng ‘noh gô đei pơm PCR vă hơlen lăng nge hăm đei ƀơm jĭ ưh. Păng tơdrong gĭt kăl ‘noh athei vei jơhngơ̆m mă hiôk, sŏng sa athei tôm kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng”.

- Ƀak si roi tơbăt hơdăh tơdrong kăl đơ̆ng pơgang tang găn virus ARV lơ̆m vei lăng jơhngơ̆m pran bơngai mĕ păng tang găn tơpoh jĭ HIV tơ̆ nge lăng?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Pơgang ARV dang ei tôch kơ ‘lơ̆ng. Pơgang hơdai hăm Tenofovir + Lamivudine + Dolutegravir pơgang âu ưh kơ đei ƀơm ưh kơ lơ̆ng găh kơ̆l ‘ngok kiơ hloi kơna dôm bơngai huch pơgang âu hoei kơ đei lap nhen hơdrol. Sơ̆ pơgang ARV ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng lơ kơna lơ bơngai ưh kơ kĕ pơm kiơ̆ hơmet. Mă lei dang ei pơgang ARV tôch kơ ‘lơ̆ng.

Mă mônh hăm bơngai mĕ ‘noh tang găn kĕ kơsô̆ virus lơ̆m pham, kơna mưh jur hơla kơsô̆ chă ƀôh ‘noh kơsô̆ mĕ tơpoh tơ̆ kon tôch tŏ sĕt. Hơmet ‘lơ̆ng đei tơdrong pran đơ̆ng bơngai mĕ, kơna bơngai mĕ đei jơhngơ̆m pran ‘lơ̆ng ưh kơ đei pơchŭng, đang kơ ‘noh tơjur tơdrong pơplih jing AIDS, pơdui sơnăm hơrih sot păng tơdrong hơrih sa ‘lơ̆ng hloh.

Hăm nge ‘noh gô đei tơ jur tơdrong tơpoh đơ̆ng mĕ tơ̆ kon lơ̆m khei ‘năr hơnăp, ƀơ̆t rơneh păng ăn kon mŏm. Nge gô đei vei lăng mưh rơneh, nge gô huch pơgang tang găn hiă hloi lơ̆m dang 42 năr blŭng”.

- Vă iŏk đei hơmet ‘lơ̆ng hloh, mĕ păng nge kăl kơ pơm kiơ̆ thoi yơ lơ̆m kơplăh yua pơgang păng răp hơlen lăng jơhngơ̆m pran?

Ƀak si Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Hăm drŏ kăn đei jĭ HIV kăl kơ pơm kiơ̆ khăm jơhngơ̆m pran hơnơ̆ng 6 khei 1 ‘măng yua kơ tôch kơ lơ tơdrong hơnhăk truh đei jĭ HIV, đei lơ bơngai ưh kơ băt yua đơ̆ng kiơ đei jĭ. Ƀơ̆t đĭ đei jĭ HIV bơih ‘noh kăl kơ pơm kiơ̆ hơmet păng yua pơgang tang găn virus ARV mĭnh trong kơjăp. Huch pơgang ƀlep, tôm, hơnơ̆ng kiơ̆ nơ̆r pơkă đơ̆ng ƀak si.

Athei pơm tơlĕch trong vă rơneh kon. Pơtih gia mưh ‘meh chă kon ‘noh athei hơmet ARV klĕp truh kơsô̆ virus hơla tôch tŏ sĕt,thoi noh gô rơneh đei kon pran jăng. Đang kơ ‘noh hơmet hiă tơpoh đơ̆ng mĕ tơ̆ kon tơ̆ dôm hơnih sơđơ̆ng, ‘lơ̆ng. Đang kơ ‘noh vei lăng jơhngơ̆m pran, đon tơchĕng ăn kơdih mă ‘lơ̆ng, veh ver jơhngơ̆m ưh kơ hiôk. Bơngai mĕ; huch pơgang ƀlep, tôm, hơnơ̆ng (ƀlep jơ, ƀlep kơliêu, hơnơ̆ng đĭ chăl hơrih). Athei năm khăm jơhngơ̆m pran hơnơ̆ng, khăm nge hơnơ̆ng. Pơm kiơ̆ ƀlep trong mưh rơneh, kăl kơ đei răp hơlen păng athei đơ̆ng ƀak si iŏk rơneh vă veh ver kơ rơka ăn kơ nge.

Rơih iŏk trong rong nge, rong kon hăm đak toh mĕ dăh mă đak toh ‘ngoăih? Dôm bơngai mĕ pơm kiơ̆ hơmet ‘lơ̆ng, kơsô̆ virus hơla kơ ăn phep ‘noh tơdrong rong kon hăm đak toh mĕ oei tôch kơ ‘lơ̆ng.

Hăm nge: Mưh rơneh kăl kơ đei rong ‘lơ̆ng. Kăl kơ đei pơgang găn ƀơm jĭ kiơ̆ athei đơ̆ng ƀak si. Kăl kơ đei năm ƀet bơ̆ng nhen dôm nge hmă nai. Hăm ŭnh hnam kăl athei ‘mêm hăm dôm bơngai đei jĭ HIV, ưh kơ gơh hơreh, ưh kơ ‘meh ngôi hơdai, ling lang pơlung bơngai mĕ. Pơm hơnih ‘mêm kơ eng lơ hloh ăn bơngai mĕ păng vei sơđơ̆ng nge ‘lơ̆ng hloh. Kăl kơ pơm kiơ̆ hơmet ARV, khăm hơnơ̆ng păng ‘mêm kơ eng yak hơdai hăm băl ‘noh jĭ tơkhoă vă vang rơneh đei dôm nge pran jăng ưh kơ đei jĭ HIV”.

-Lei ah, bơnê kơ ƀak si!