Tơ̆ Việt Nam, Kiơ̆ kơsô̆ chih jô̆ đơ̆ng tơdrong dăr hơlen năng kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng kơ teh đak đơ̆ng 2019 – 2020, kơsô̆ bơngai rong kon hơdrô̆ hăm đak toh mĕ lơ̆m 6 khei blŭng hơla hlŏh kơsô̆ jô̆ păh lăp, dang 45%. Lơ tơdrong tơchĕng hơlen ăn ƀôh, dôm teh đak đei kơsô̆ âu hlŏh 70% gô pơm tơjur ƀiơ̆ tơdrong jĭ jăn păng jên pơhuach ăn jơhngâm pran… Ưh jô̆ dôm bơngai ưh gơ̆h rong kon hăm đak toh mĕ kiơ̆ nơ̆r athei đơ̆ng ƀak si, dôm tơdrong tơm pơm ăn kơsô̆ bơngai rong kon hăm đak tŏh mĕ tŏ sĕt ‘nŏh yoa tam hlôh vao hơdăh tơdrong gĭt kăl đơ̆ng đak toh mĕ; pơmat tat găh mŭk drăm, jơnăr, tơdrong vang tơgŭm đơ̆ng unh hnam; dôm tơdrong tơchĕng ưh kơtrŏ găh đak toh ƀôt…

Đơ̆ng rŏng kơ rơneh kon, hơkâu bơngai mĕ đei lơ tơdrong tơplih, athei hơmet dơ̆ng jơhngâm pran hai, athei tơjră hăm lơ tơdrong tơtăm mưh vei rong nge hai, mă loi ‘nŏh hăm dôm bơngai pơm mĕ blŭng a. Đon tơtăm đơ̆ng tep ưh kơ hrăp, ưh măh đak toh ăn kon mŏm dăh mă jĭ tơ̆ toh pơm ăn bơngai mĕ ƀônh đei tơdrong kơhret lơ̆m jơhngâm. Kơplăh ‘nŏh, tơdăh unh hnam ưh kơ hlôh păng ưh mơnat, bơngai mĕ ƀônh đei đon tơchĕng ưh ‘lơ̆ng, jing ‘mĕh ngôi hơdrô̆.

‘Nao rơneh kon kơdră, mŏ Trần Thị Ngọc (25 sơnăm, oei tơ̆ phường Buôn Ma Thuột, dêh char Đắk Lắk) roi đunh nhen roi pơmat tat mưh rong kon hăm đak toh mĕ. Yoa tŏng toh ưh kơ đei kơna rim ‘măng tơmŏm ăn kon tôch pơmat tat. Rim ‘măng toh ranh, oei kon ‘nŏh pơngot, ol, nhâm yoa mŏm mĕ ưh gơ̆h, mŏ Ngọc măh nhâm kơdih hloi. Đei klo pơlung păng vang tơgŭm ăn kon mŏm mĕ, mŏ Ngọc adrin yak hlŏh. Truh dang ei mon đei 7 khei bơih, pran jăng, bek ‘lơ̆ng…

Mŏ Ngọc tơroi: “Inh sơ̆ hơnơ̆ng kơ stress mưh tơmŏm ăn kon mŏm. Tơdăh ưh đei hnam tơnŏ, mă loi jĭ klo hơnơ̆ng pơlung, vang tơgŭm lei rŏ năng inh kuă ăn kon mŏm đak toh mĕ hloi. Rim ‘măng inh lao đon, ‘noh klo pơlung: Hơdrin văi, đak toh mĕ ‘lơ̆ng hlŏh ăn kon. Nơ̆r pơma ‘nŏh pơm ăn inh adrin ăn kơ kon mŏm truh dang ei”.

Lơ̆m dôm tơdrong tơchĕng hơlen găh tơdrong đei yoa ‘lơ̆ng đơ̆ng rong kon hăm đak toh mĕ ‘nŏh hơnăp jang đơ̆ng bơngai klo kŭm tôch kăl. Khei ‘năr ‘nao rơneh, bơngai klo ưh lăp bơngai jang xa tơm đĕch mă oei jing bơngai hơnơ̆ng pơlung, tơgŭm ăn hơkăn vei lăng năng tông kon dơ̆ng, truh hloi tơdrong pơvih lơ̆m hnam vă bơngai mĕ đei jơ pơdơ̆h ngôi. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh, đei lơ bơngai klo oei jing bơngai vei lăng hơkăn tơ̆ hơnăp đon tơchĕng ưh kơ trŏ găh rong kon hăm đak toh mĕ đơ̆ng dôm bơngai jŭm dăr dơ̆ng.

Hơdai hăm klo jĭ tơnei, mĕ ƀă kŭm jing dôm bơngai ƀơm truh tơdrong vei rong kon hăm đak toh mĕ. Tơdăh mĕ ƀă, yă ƀok hlôh vao tôm găh tơdrong gĭt kăl đơ̆ng đak toh mĕ păng vang tơgŭm ăn bơngai mĕ rong kon ‘nŏh bơngai mĕ hiôk rơhơi ƀiơ̆ lơ̆m jơhngâm păng adrin rong kon mă ‘lơ̆ng, tôm khei ‘năr ăn kon mŏm đak toh kiơ̆ nơ̆r tơtă đơ̆ng anih jang pơgang.

Mŏ Hoàng Thu Trang (oei tơ̆ phường Ea Kao, dêh char Đắk Lắk) pơma: “Inh tôch pŭn mưh yă ƀok tơnei inh hơnơ̆ng tơgŭm ăn inh rong kon hăm đak toh mĕ. Yă ƀok ưh lăp pơlung đĕch mă oei tơgŭm ăn inh rong kon hai, pơvih lơ̆m hnam lê̆ inh đei jơ pơdơ̆h ngôi. Gơnơm đei yă ƀok mă inh hơnơ̆ng ăn kon mŏm đak toh kơdih inh, dang ei mon đĭ hlŏh 12 khei bơih.”

Đe drŏ kăn hrei ‘nâu oei pŭ tơ̆ hơnăp lơ tơdrong, athei vei lăng hnam tơnŏ hai, athei jang ‘lơ̆ng tơdrong jang lơ̆m tơpôl hai. Yoa thoi noh, vă pơm tơjur ƀiơ̆ tơdrong kơhret ăn đe sư, lê̆ đe sư gơ̆h jang ‘lơ̆ng hơnăp pơm mĕ ‘nŏh unh hnam păng kơtum kơtŏng ‘nhŏng oh đei hơnăp jang tôch gĭt kăl. Rim bơngai athei vang pơngơ̆t, vang tơgŭm ăn vă drŏ kăn đei dơ̆ng jơnăr vei rong kon. Yoa vei rong nge ‘nŏh jĭ tơdrong kăl hlŏh đơ̆ng đĭ đăng teh đak, lơ̆m noh rong kon hăm đak toh mĕ jĭ trong rong trŏ hlŏh, jĭ tơdrong tơm vă pơjing jơhngâm pran ‘lơ̆ng ăn jơhnơr ning mônh kơnh.

Pơm kiơ̆ rong kon hăm đak toh mĕ kiơ̆ pơtho tơƀôh đơ̆ng ƀak si

Vă tơgŭm đe mĕ păng ŭnh hnam hlôh hơdăh tơdrong gĭt kăl đơ̆ng đak toh mĕ hăm tơdrong tih vơ̆ djơ̆ ‘lơ̆ng kơ nge păng hơioh iĕ, khei ‘năr âu ki, rim anih jang pơgang hlôi hơtŏk loi dơ̆ng roi tơbăt, pơtho kơtă bơngai mĕ ăn nge mŏm iŏk đơ̆ng dôm năr blŭng đơ̆ng rŏng rơneh. Lei rong kon hăm đak toh mĕ thoi yơ vă hơnhăk ăn iŏk yua ‘lơ̆ng hloh ăn kơ nge? Bơ̆n vang mơ̆ng dôm nơ̆r pơtho tơƀôh đơ̆ng Ƀak si  chuyên khoa I Trần Ngọc Thuỳ, Khoa hơmet tơdrong jĭ găh drŏ kăn - Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên.

- Ƀak si ăi! Hrei ‘nâu tơdrong pơtho pơm kiơ̆ rong kon hăm đak toh mĕ tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên đei pơm kiơ̆ thoi yơ?

Ƀak si Trần Ngọc Thuỳ: Băt hơdăh roi tơbăt ‘noh jĭ gĭt kăl kơna đĭ đăng dôm bơngai mĕ truh hăm nge oei lơ̆m klak dăh mă rơneh kon tơ̆ hnam pơgang tă kơ đei bơngai jang pơgang pơtho tơƀôh găh rong kon hăm đak toh mĕ, roi tơƀôh dôm tơdrong đei yua ‘lơ̆ng đơ̆ng đak tŏh mĕ. Đơ̆ng rŏng kơ đe mĕ rơneh đang vih tơ̆ hơnih đơ̆ng rŏng kơ rơneh, bơngai jang pơgang ‘noh pơtho tơƀôh 1 ‘măng dơ̆ng, pơtho đe mĕ ăn nge ‘mŏm toh trŏ lăp, trong jăh đei đak toh, sŏng sa trŏ lăp vă bơngai mĕ gơh rong kon hăm đak toh mĕ 1 trong ‘lơ̆ng hloh. Hnam pơgang oei pơklep hla ar roi tơƀôh, um rup găh đei yua đơ̆ng rong kon hăm đak toh mĕ tơ̆ dôm hơnih hơmet jĭ, ‘ngoăih kơ ‘noh hơnơ̆ng pơih pơdăh bơ̆n phim pơtho mĕ ăn nge mŏm, ‘mŏm toh trŏ lăp. Rim pơgê đak si gô năm khăm ăn kơ đe mĕ đŏng rŏng kơ rơneh păng đơ̆ng rŏng kơ răih, ‘ngoăih kơ tơdrong hơlen lăng jơhngơ̆m pran bơngai mĕ nhen rơka, jĭ tơpu kon, lĕch pham... ƀak si gô pơtho kơtă ăn bơngai mĕ trong ƀĭch, tơoei ăn kon mŏm. ‘Ngoăih kơ ‘noh bơngai jang pơgang oei pơtho tơƀôh ăn bơngai ŭnh hnam găh dôm tơdrong đei yua ‘lơ̆ng đơ̆ng rong kon hăm đak toh mĕ.

Hrei ‘nâu, tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên đĭ đăng đe mĕ rơneh răih dăh rơneh hmă tă kơ pơm kiơ̆ hơkar ƀơm hơkar vă khan ăn nge brom tơ̆ kơtơh mĕ dăh mă bơngai lơ̆m hnam păng đei pơtho tơtă rong kon hăm đak toh mĕ ngăl lơ̆m 6 khei blŭng. Đĭ đăng nge đơ̆ng rŏng kơ rơneh tă kơ đei pơtho tơtă ‘noh ‘mŏm mĕ kơtă lơ̆m 1 jơ đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Hơdrol kơ mơ̆t rơneh, đĭ đăng đe mĕ tă kơ đei pơtho tơƀôh găh tơdrong đei yua ‘lơ̆ng rong kon hăm đak toh mĕ păng đei pơtho trong ‘mŏm toh trŏ lăp.

- Apĭnh ƀak si roi tơbăt tơdrong đei yua ‘lơ̆ng hăm mĕ păng nge mưh pơm kiơ̆ rong kon hăm đak toh mĕ lăng?

Ƀak si Trần Ngọc Thuỳ: “Đak toh mĕ ‘noh jĭ tơmam sa ‘lơ̆ng ăn kơ nge ‘nao rơneh păng iĕ. Rong kon hăm đak toh mĕ hơnhăk ăn đei yua tôch kơ ‘lơ̆ng. Hăm nge, đak toh mĕ ‘noh jĭ tơmam sa ƀônh kơ hrơơm lơ̆m hơkâu, ƀônh kơ hach, vei sơđơ̆ng ăn tơdrong tih vơ̆ djơ̆ ‘lơ̆ng găh ‘ngok păng hơkâu jăn nge. Lơ̆m đak toh mĕ đei lơ kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng yua đơ̆ng hơkâu mĕ tơmơ̆t ăn, gơnang đơ̆ng noh gô pơm hơtŏk tơdrong pran ăn kơ nge, tơgŭm ăn kơ nge kĕ tơjră hăm dôm tơdrong jĭ lơ̆m dôm khei blŭng nhen jĭ klak chroh, jĭ tơsoh... ‘Ngoăih kơ ‘noh, mưh kơ nge đei rong hăm đak toh mĕ ngăl gô pơm hơtŏk tơdrong tơklep ‘mêm băl đơ̆ng mĕ kon, nge gô băt đei tơdrong ‘mêm đơ̆ng bơngai mĕ ‘măn ăn kơ sư. Hăm mĕ, lơ̆m khei ‘năr đơ̆ng rŏng rơneh, rong kon hăm đak toh mĕ tơgŭm ăn bơngai mĕ dă ƀiơ̆ kơ jĭ đơ̆ng rŏng kơ rơneh, đơ̆ng rŏng kơ răih. Mưh nge mŏm kơtă gô tơgŭm pơm ‘lơ̆ng tơpu kon, pơm dă ƀiơ̆ kơ lĕch pham, tang găn tơluh pham đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Mưh rong kon hăm đak tŏh mĕ, bơngai mĕ gô ƀônh kơ iŏk dơ̆ng kŏng kĭ trăp ‘lơ̆ng dơ̆ng ăn kơdih păng hơkâu ‘lơ̆ng nhen đơ̆ng blŭng. Mĭnh tơdrong đei yua ‘lơ̆ng dơ̆ng kŭm tôch kơ gĭt kăl ‘noh jĭ mưh rong kon hăm đak toh mĕ jên vei lăng nge gô tơ jur pơting hăm rong kon hăm đak toh ‘ngoăih. Yua thoi noh, pơtho tơtă athei rong kon hăm đak toh mĕ ngăl lơ̆m 6 khei blŭng păng đơ̆ng rŏng ‘noh pơvei dơ̆ng lơ̆m dang 12 truh 24 khei đơ̆ng rŏng ‘noh ăn kơ nge đei mŏm mĕ.

-  Đei lơ mĕ ƀă tơtăm bơngơ̆t mưh hơioh jĭ gô ưh kơ gan ‘meh mŏm. Kiơ̆ kơ ƀak si, mĕ ƀă kăl kơ pơm liơ vă pơvei rong kon hăm đak toh mĕ lơ̆m khei ‘năr hơioh đei jĭ?

Ƀak si Trần Ngọc Thuỳ: Lơ̆m khei ‘năr hơioh đei jĭ, bơngai mĕ athei hơnơ̆ng rong kon hăm đak toh mĕ. Lơ̆m khei ‘năr âu, tơdrong đon tơchĕng tôch kơ gĭt kăl, mĕ kăl kơ đei jơhngơ̆m hiôk vang hơdai hăm kon vă yak hloh. Lơ̆m dang 6 khei blŭng klĕp truh 1 sơnăm blŭng, hơioh gô tơƀơ̆p tôch kơ lơ tơdrong găh jơhngơ̆m jăn nhen: jĭ klak chroh, hơnơ̆k, kơchĭl muh, jĭ trong dui jơhngơ̆m... Mưh hơioh tơƀơ̆p ƀơm dôm tơdrong ‘noh, pơtho tơtă kơ mĕ hơnơ̆ng rong kon hăm đak toh mĕ yua kơ lơ̆m đak toh mĕ đei tôch kơ lơ tơdrong đei yua ‘lơ̆ng. Kơdih kâu bơngai mĕ kăl kơ tơmơ̆t dơ̆ng kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng trŏ lăp vă đak toh mĕ đei lơ kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng, pơtruh tôm đak toh ‘lơ̆ng hloh ăn kơ kon. Mưh hơioh đei rong hăm đak toh ‘ngoăih, lơ̆m đak toh gô đei đạm hơnat kơ hach ƀiơ̆ dăh mă 1,2 ‘nu nge đei ƀơm ưh kơ lăp hăm đạm đak toh rơmo kơna gô ƀônh kơ đei pơm ăn lĕch pơgơ̆n, hơnat kơ hach kơna gô tơƀơ̆p dôm tơdrong jĭ nhen pơchŭng trong klak, jĭ tơsoh, tơdrong pran gô ưh kơ jăng ƀiơ̆ pơting hăm dôm nge đei mŏm đak toh mĕ.

- Vă pơvei păng hơtŏk ‘lơ̆ng đak toh mĕ, bơngai mĕ kăl kơ sŏng sa thoi yơ hă ƀak si?

Ƀak si Trần Ngọc Thuỳ: Hơdrol sơ̆,  kŭm đei lơ bơngai mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơneh sŏng sa ĕnh, kơ̆m. Mă lei hăm dôm bơngai mĕ mơ̆t rơneh tơ̆ Hnam pơgang đa khoa tơring Tây Nguyên tă kơ đei pơtho tơtă sŏng sa lơ dôm grŭp tơmam sa ‘noh đei lipid (grŭp kơchơ̆t bek), carbohydrate (grŭp sĭk ƀôt), păng Protid (grŭp kơchơ̆t đạm) vei sơđơ̆ng tôm măh kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng. Trong sŏng sa tơmam bek ‘lơ̆ng ‘ngoăih kơ dôm grŭp tơmam sa tơroi kơpal.... đe mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơneh athei sa dơ̆ng plei ‘long, ‘nhot vă hoei kơ ĭch krang đơ̆ng rŏng kơ rơneh. Đe mĕ đơ̆ng rŏng kơ rơneh kăl kơ huch dơ̆ng đak toh đơ̆ng 500ml – 1 kơ lich 1 năr lơ̆m khei ‘năr rong kon hăm đak toh mĕ. Mưh rong kon hăm đak toh mĕ, kăl kơ nhă lơ đak, nhă hloh 2 kơlich 1 năr.

Lei ah, bơnê kơ ih ƀak si hơ !