TRONG GƠLONG TANG GĂN J^ GRO|NH TƠ| LÂM ĐỒNG

Khe\i năr au ki, j^ gro\nh, mă kăl j^ gro\nh tơ\ đe hơ io\h hơnơ\ng đe\i [o#h ư\h kơ măh ê. Tơdrong tơroi “ Jơhngơ\m pran jăng grăng akau pơle\i pơla” năr au tơroi tơbăt tơdrong j^ gro\nh to\k bo\k pơ răm kơtang tơ\ dêh char Lâm Đồng. Kiơ\ đơ\ng no\h dôm nơ\r ap^nh tơl hơdăh đơ\ng [ak si Trần Thị Thu Hương, Kơ ie\ng Kơ dră an^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ kơ dêh char Lâm Đồng găh tơ drong kơchăng lơ\m tang găn hơlau j^ gro\nh tơ\ đe hơ io\h.

Xơ năm 2013, kơ so# [et pơ gang tang găn j^ gro\nh ăn kơ hơ io\h đơ\ng 9 khei tơ\ kơ pal tơ\ de#h char Lâm Đồng io\k đei hlo\h 98%. ‘Nâu j^ kơ so# [et pơ gang tang găn j^ gro\nh tôch kơ lơ. Gơ nang đơ\ng no\h, kơ so# hơ io\h hlôi ch^h io\k j^ gro\nh tơ\ Lâm Đồng io\k đei kơ so# to\ xe\t hlo\h. Mă hơ dăh ‘no\h, đơ\ng blu\ng xơ năm tru\h dang ei, lơ\m ako\p đ^ đăng kơ so# 98 ‘nu hơ io\h pơ lo\ le\ch [re [rônh nhen gro\nh, lăp đei 16 ‘nu hlôi đei hơ len lăng hơ dăh ‘no\h đei j^ gro\nh. Tơ drong ka\l kơ tơ roi, rim ‘nu hơ io\h pơ lo\ le\ch [re [rônh nhen gro\nh păng rim bơ ngai j^ gro\nh hlôi đei [o#h lơ tơ\ 40 xăh găh 10 apu\ng, pơ lei tơm lơ\m de#h char, yua thoi no\h hơ mơt kơ j^ gro\nh đei [o#h kơ tang păng lang xă tơ\ de#h char Lâm Đồng ‘no\h j^ tôch kơ t^h.

Kiơ\ kơ an^h jang Y khoa Pasteur, an^h jang Pasteur Đà Lạt, tơ\ hơ năp tơ drong j^ gro\nh đei [o#h krê hơ mơt, đon tơ che\ng đơ\ng kon pơ lei to\k bo\k tôch kơ hli bơ ngơ\t. Kơ l^h thoi no\h, kơ so# rim đe me\ [a\ hơ io\h tơ\ de#h char Lâm Đồng ba kon hơ ‘lơ\p năm [et pơ gang vắc-xin tơ\ an^h jang pơ gang to\k bo\k hơ nơ\ng to\k lơ. Jo# păh lăp 1 năr an^h jang pơ gang xơng io\k dang 75 ‘nu hơ io\h, to\k 3 ‘măng pơ têng hăm hơ drol kơ âu. Vă tơ tom pơm lăp hăm tơ drong ‘me\h vă đơ\ng kon pơ lei an^h jang Pasteur Đà Lạt hlôi tơ tom tơ mơ\t dơ\ng 500 kơ liêu pơ gang vắc-xin 3 lơ\m 1 đơ\ng te\h đak Mỹ. Mo\ Nguyễn Ngọc Cam, tơ\ xăh Đinh Lạc, apu\ng Di Linh, năm hlo\h 60ki lô met ba kon tru\h tơ\ an^h jang Pasteur Đà Lạt [et pơ gang vắc-xin tang găn j^ gro\nh, pơ ma: “Năr ‘nâu, yua đơ\ng pơ rang j^ gro\nh đ^ lăng xă kơ na u\nh hnam hli bơ ngơ\t, ba kon năm tơ\ an^h jang Pasteur vă [et bơ\ng”.

Vă hơ to\k loi dơ\ng tơ drong jang tang găn j^ gro\nh, an^h jang pơ gang de#h char Lâm Đồng hlôi athei rim an^h jang khăm hơ met j^  pơ gơ\r jang tôm kiơ\ 4 tơ drong. Hơ doi hăm ‘no\h, hơ met tôm bơ\n pơ gang, tơ mam drăm, kơ măy kơ mo\k, ki thuơ\t vă io\k yua hơ met j^ tơ tom ăn kơ bơ ngai j^ gro\nh. Tơ drong nai dơ\ng, klăih axong hnam pơ gang hơ met j^ vă tang găn tôch ai tơ drong năm chơ ba tơ\ hnam pơ gang kơ pal vă hoei kơ tơ po\h j^ gro\nh păng dôm tơ drong j^ trong dui jơ hngơ\m nai, tơ le\ch lơ trong jang tang găn j^ vă dă [iơ\ kơ tơ po\h băl lơ\m hnam pơ gang păng hăt hot hơ to\k pran tơ drong jang chă [et ming dơ\ng pơ gang vắc xin j^ gro\nh lơ\m de#h char, mă loi ‘no\h ako\m krao hơ vơn kon pơ lei vang [et pơ gang vắc xin j^ gro\nh lơ\m xơ năm đơ\ng 9 khei tru\h 2 xơ năm. Vă vei lăng sơ đơ\ng tơ tom tơ drong ‘me\h vă khăm, hơ met j^ rim bơ ngai j^ gro\nh lơ\m de#h char, Hnam pơ gang  de#h char Lâm Đồng hlôi hơ met ăn tôm bơ\n tơ mam drăm kăl. {ak si Trần Xuân Hòa, Pho\ lăm hơ met j^ găh hơ io\h – Hnam pơ gang de#h char Lâm Đồng, pơ ma: “Dang ei, lăm hơ met j^ hơ io\h kơ hnam pơ gang Lâm Đồng hlôi păng to\k bo\k xơng io\k dôm bơ ngai j^ gro\nh ăl. Hăm trong ‘no\h j^ nhôn hlôi pơ jing đei 1 lăm ăn [^ch hơ dro#, lơ\m lăm âu nhôn hlôi hơ met ăn kơ măy dui jơ hngơ\m Cpap, dui jơ hngơ\m hăm kơ măy…vă xơng io\k dôm bơ ngai j^ păng hơ met j^ bơ ngai j^ gro\nh đei [o#h j^ ăl tơ\ tơ so\h dăh mă j^ tơ\ ‘ngok.”

            Kiơ\ kơ an^h jang pơ gang tang găn hơ drol tơ drong j^ jăn de#h char Lâm Đồng, vă tang găn to\ xe\t hlo\h hơ mơt kơ j^ gro\nh tơ po\h lang xă păng đei [o#h kơ tang lơ\m de#h char Lâm Đồng, ma\ loi ‘no\h j^ an^h tơ po\h kiơ\ rim hnam trưng ho\k, an^h jang pơ jang hlôi jang hơ doi hăm an^h jang vei lăng găh pơ tho ho\k pơ hrăm kơ tơ ring tơ le\ch rim lăm pơ hrăm, tơ roi tơ băt rim tơ drong hlo#h vao kăl tang găn j^ gro\nh ăn kơ khu\l jang pơ gang tơ\ rim hnam trưng mâm non, hnam trưng jăl 1 lơ\m de#h char. Hơ doi hăm ‘no\h, hơ to\k pran hlo\h dơ\ng tơ drong vei lăng, dăr hơ len jơ hngơ\m jăn kơ đe ho\k tro, hnam trưng tơ roi tơ băt hloi ăn kơ an^h jang pơ gang mư\h [o#h ho\k tro đei j^ gro\nh vă ăn oei hơ dro# tơ tom, hơ met j^ ‘lơ\ng vă tang găn dôm tơ drong j^ ăl yua đơ\ng gro\nh pơm ăn. {ak si Nguyễn Hữu Phúc, kơ dră  vei lăng an^h jang pơ gang tang hơ drol tơ drong j^ jăn de#h char Lâm Đồng, pơ ma: “Dang ei nhôn to\k bo\k tơ le\ch jang [et pơ gang Văc-xin j^ gro\nh ăn kơ đ^ đăng đe mon đơ\ng 9 khei tru\h 2 xơ năm. Păng nhôn ku\m hlôi păng to\k bo\k tơ le\ch jang tơ\ rim năr [et pơ gang bơ\ng. Kơ l^h thoi no\h rim đe me\  păng bơ ngai vei lăng hơ io\h athei ba hơ io\h năm tru\h tơ\ rim an^h [et pơ gang bơ\ng vă kơ đei [et tơ mơ\t dơ\ng 1 jru\m pơ gang tang găn j^ gro\nh vă vei lăng sơ đơ\ng ăn kơ đe mon”.

---------------------------------------------------------------------------------------

Hrei ‘nâu j^ gro\nh oei đei tôch hơ mơt, tôch kơ krê j^ tơ po\h kơ tang lơ\m 1 khei ‘năr yơ kơnh tơ\ 1,2 tơ ring lơ\m te\h đak, lơ\m no\h đei hloi dêh char Lâm Đồng. Krê loi ‘no\h, đ^ đei lơ nghe lôch yoa đơ\ng j^ gro\nh pơm ăn đe mă [ă, yă [ok đei sâu oei ‘lơ\p tôch pơ ngơ\t. Vă tơ gu\m ăn mih ma duch nă băt hơ dăh [iơ\ găh trong tang găn j^ gro\nh ăn hơ io\h, nhôn đei jơ pơ ma nuh hăm [ak si Trần Thị Thu Hương, Pho\ kơ dră an^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ kơ dêh char Lâm Đồng găh tơ drong ‘nâu.

Bơngai ap^nh: {ak si ăi, gro\nh j^ tơ drong j^ tôch [ônh tơ po\h păng tôch hơ mơt hăm tơ drong erih kơ đe hơ io\h tơ dăh ưh đei hơ met tơ tom, mưh lei, apinh ih tơ roi pơm thoi yơ vă gơ\h băt hrôih j^ gro\nh âu năng?

{ak si Trần Thị Thu Hương: Vă gơ\h băt hrôih j^ gro\nh ‘no\h… nhen bơ\n băt, j^ gro\nh yoa virus gro\nh pơm tơ le\ch. Tôch [ônh tơ po\h kiơ\ trong dui jơ hngâm, hyup hơ drip păng j^ tơ po\h truh bơ ngai ‘m^n pôk, sut hơ met bơ\n đak hai, đak muh nghe j^; dôm tơ mam kiơ đơ\ng bơ ngai j^ tơ le\ch [ât lăp gơ\h pơm ăn pơ rang j^ tơ po\h tơ\ bơ ngai nai hloi, dôm tơ mam mă bơ ngai j^ hlôi yoa nhen kơ [ang, tang do\, … pơ rang j^ tơ po\h đơ\ng âu truh tơ\ đe hơ io\h ưh đei j^ dơ\ng.

Lơ\m dang 7-14 năr mưh tơ po\h virus gro\nh ‘no\h tam mă băt đe hơ io\h đei j^ ‘mơ\i, mă lei đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h đei [ôh yuh, hie\n mă ưh ‘no\h le\ch đak măt, đak muh, j^ hơ lo\ng, hli pơ nhal, ưh gan ‘me\h le\ch tơ\ đăih đơ\ng 2-3 năr đơ\ng ro\ng. Păng truh năr mă 3 ‘no\h bơ\n [ôh tơ\ hơ kâu le\ch kơ [roih kơ [rônh. Blu\ng a le\ch tơ\ muh măt, đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h tơ\ ko\ng koi, tơ\ ko, tơ po\h jur tơ\ kơ tơ\h, jâp hơ kâu păng jâng ty. Yoa thoi no\h vă gơ\h băt hơ io\h đei j^ bơ\n lăng [ôh lơ\m trôm muh, trôm đon le\ch [re [rônh. ‘Nâu j^ tơ drong tơ gu\m ăn bơ\n băt hơ io\h đei j^ gro\nh.

Bơngai ap^nh:  À, lei ‘nei j^ gro\nh ăl hơ mơt thoi yơ, dang ei hăm gơ\h hơ met ưh?

{ak si Trần Thị Thu Hương: Đơ\ng ro\ng đei j^ gro\nh, jơ hngâm nghe, hơ io\h ưh kơ jăng, hơ kâu jăn [ônh đei j^, j^ [ônh ăl, tơ dăh ưh đei hơ met tơ tom, hơ met hrôih sư [ônh pơm ăn măt tol, ich chroh, j^ lơ\m tơ so\h, lơ\m ‘ngok, [ât lăp pơm ăn hơ kâu jing jo jăn păng lôch răm. Mă loi hăm đe hơ io\h, krê hlo\h ‘no\h j^ hơ io\h hơ ke\ hơ kong, hơ io\h đei j^ HIV, dăh mă dôm tơ drong j^ hơ mơt nai. Hăm dro\ kăn hơ năp tôch krê ‘năi, mưh đei j^ gro\nh [ônh pơm ăn nghe huo\ng, mă ưh ‘no\h rơ ne\h ưh tôm khe\i.

Găh trong hơ met j^ gro\nh, nhen bơ\n băt, j^ gro\nh yoa virus kơ na tam đei pơ gang hơ met klăih ‘lơ\ng. Mă lei đơ\ng ro\ng 72 jơ đei j^ gro\nh pơ gang vắc-xin oei s^t gơ\h găn ưh ăn j^ jing ăl. Hăm dro\ kăn hơ năp, hơ io\h păng bơ ngai ưh kơ jăng ‘no\h [ât lăp đe [et, chuyên pơ gang tang găn j^, sư gơ\h găn j^ gronh jing ưh kơ ăl lơ\m dang 6 năr io\k đơ\ng tơ po\h virus gro\nh. Hăm pơ gang, tơ dăh bơ\n [ôh nghe, hơ io\h yuh ơ o\r ‘no\h bơ\n gơ\h ăn nghe huch pơ gang vă huei yuh, huei j^ nhen Paracetamol dăh mă dôm pơ gang găn hơ kâu yuh to\ nai. Mă lei ưh gơ\h tơ huch pơ gang Aspirin ăn hơ io\h. Mưh đei j^ gro\nh [ât lăp đei j^ pơ ‘ngie\h lơ\m đon, lơ\m muh, lơ\m hơ lo\ng, j^ tơ so\h… bơ\n gơ\h yoa pơ gang kháng sinh ‘năi. ‘Ngoăih kơ ‘no\h, bơ\n oei gơ\h yoa Vitamin A mă lơ.

Bơngai ap^nh:  {ak si ăi, mưh lei pơm thoi yơ vă vei rong bơ ngai j^ ‘lơ\ng hlo\h, găn ưh ăn j^ tơ po\h lơ\m tơ pôl?

{ak si Trần Thị Thu Hương: Mưh đei j^ gro\nh bơ\n athei vei rong nghe mă ‘lơ\ng, blu\ng a tơ dăh hơ io\h oei ho\k ‘no\h athei ăn hơ io\h oei tơ\ hnam, le# kơ ăn hơ io\h năm ho\k. Yoa tơ\ hnam ho\k đei lơ bơ ngai, hơ mơt j^ tơ po\h tơ\ đe hơ io\h nai dơ\ng. Hăm đe hơ io\h j^ oei tơ\ hnam, athei ăn hơ io\h ngôi [ât an^h hơ dăh ‘lơ\ng, rơ ngơp, rim năr sut hơ met hơ kâu nghe, hơ io\h mă rơ go\h. ‘Me hơ io\h xo\ng xa lăp ai, tơ mam [ônh hach păng pai mă s^n.

‘Ngoăih kơ ‘no\h, athei ăn hơ io\h nhă đak mă lơ [iơ\, yoa muh hơ io\h j^ gro\nh sư đa yuh, ưh kơ măh đak, hơ kar jô ho\nh. Bơ\n gơ\h ăn sư nhă thim đak chănh, đak kam, Vitamin C hai, vă đe hơ io\h pran jăng. ‘Ngoăih kơ ‘no\h athei vei lăng măt, le# ăn hơ io\h lăng lơ, hăm hơ io\h ‘no\h ưh kăl đoh măt m^l, mă lei hăm bơ ngai ‘lo\ ‘no\h athei đoh măt m^l vă măt ‘năr huei gan pơ chrang.

Bơngai ap^nh:  Tang găn j^ kăl hlo\h kơ hơ met j^, mưh lei, apinh [ak si tơ roi tơ băt trong tang găn j^ gro\nh thoi yơ lăng?

{ak si Trần Thị Thu Hương: Hăm j^ gro\nh ‘no\h bơ\n tang găn nhen an^h tơm vei lăng jang pơ gang pơ tho, trong tang găn ‘lơ\ng hlo\h ‘no\h j^ athei ăn hơ io\h năm [et bơ\ng pơ gang vắc-xin mă tôm păng tro\ năr. An^h tơm vei lăng jang pơ gang oei pơ gơ\r ăn kơ đ^ đăng rim an^h jang pơ gang tang găn tơ drong j^ jăn lơ\m te\h đak, mă loi ‘no\h j^ dôm tơ ring đei [o#h pơ rang j^ gro\nh ‘no\h, hơ to\k loi dơ\ng lơ trong jang dăr lăng păng pơ tho trong pơm an^h, lăm oei hơ dro# ăn bơ ngai j^, pơ gơ\r hơ met j^ tơ tom vă tang găn [iơ\ bơ ngai j^ gro\nh lơ păng j^  ăl nai, hơ mơt lôch răm.

{et vaccin j^ gro\nh ‘no\h j^ trong tang găn j^ gro\nh ‘lơ\ng hlo\h ăn đe hơ io\h.

Bơngai ap^nh: Lei à, bơ nê kơ ih [ak si!