VE|I LĂNG RƠGO|H, TANG GĂN J& JĂN TƠ| PƠLE|I PƠLA

Lơ\m dôm sơ năm âu ki, đei tơ drong tơ gu\m đơ\ng Đảng, te\h đak, khul kơ dră pơ gơ\r tơ ring păng tơ drong adrin đơ\ng rim u\nh hnam, pơ lei pơ la, tơ drong erih xa rim năr kơ kon pơ lei đei [ôh tơ plih ‘lơ\ng. Mă lei ku\m oei đei mơ\n 1,2 tơ ring, kơ lih yoa lơ tơ drong, đon vei lăng cham char erih xa tam mă đei bơ\ jang ‘lơ\ng ‘năi. ‘Nâu j^ tơ drong tơm pơm tơ le\ch lơ tơ drong j^ tơ po\h tôch hơ mơt. Hơ pơi kơ mih ma… mơ\ng [ai chih tơ roi truh đon vei lăng cham char erih xa đơ\ng kon pơ lei tơ\ xăh Đak Năng, pơ lei tơm Kon Tum, dêh char Kon Tum.

Xa\h Đak Năng, pơ lei tơm Kon Tum, de#h char Kon Tum hlo\h 3.600 ‘nu bơ ngai ‘no\h j^ vă je# 1 puăt ‘no\h bơ ngai Bahnar Rơ Ngao. Lơ\m dôm xơ năm âu ki, đơ\ng rim tơ drong jang đơ\ng Đảng, te\h đak păng khu\l kơ dră tơ ring, tơ ring tơ rang tơ\ âu đei lơ tơ pl^h ‘nao. Hăm 2 to\ pơ lei bơ ngai kon kông Plei Tà Dộp păng Plei Rơ Wăk, tơ pl^h hơ dăh hlo\h ‘no\h j^ kon pơ lei hlôi jang kiơ\ pôk r^ kon pơ lei, tơ klăh u\nh hnam, pơ jing pơ gar. Mă lei lăng mă hơ len păng chă hơ len lăng ‘no\h [o#h oei đei dôm tơ drong joăt oei sa xo ư\h kơ rơ go\h tam mă đei kon pơ lei hu\t le# hloi mă hơ dăh hlo\h ‘no\h j^ lơ\m tơ drong vei rong kon tơ rong. Mă đơ\ng đ^ đăng rim u\nh hnam đ^ oei tơ\ hnam kơ đe\h, vă khan ư\h pă đei tơ drong ch^t kon tơ rong tơ\ hơ la rim rum hnam kơ jung, mă lei đei lơ u\nh hnam dang ei ‘no\h rong ch^t kon tơ rong hơ je# hnam oei, [ơ\t lăp đei hơ nă hơ drong rơ mo kơ jung hlo\h kơ hơ nă hnam oei, pơm ăn kơ pơ yan ‘mi đak đơ\ng hơ drong rơ mo ro jur tơ\ an^h oei kơ kon bơ ngai tôch kơ ‘me# ‘mach. No\ng kơ ap^nh kon pơ lei ‘mơ\i mă tơ roi tơ băt yua đơ\ng kiơ, ‘no\h j^ vă vei lăng mu\k drăm hoei kơ tơ tông kle\ păng ăn rơ mo oei tơ je# bơ ngai vă vei lăng [ônh. ‘Nho\ng Đinh Xanh, Plei Rơ Wăk to\k bo\k bơ ngơ\t hăm [e\nh kơ ^ch rơ mo [ơ\t hơ năp ‘măng hnam tơ roi tơ băt: “Pơm hơ drong hơ ro ‘nao pơm 2, 3 khei kơ âu. 3, 4 to\ rơ mo kon. ‘No\h ^nh pơm tơ\ hơ năp hnam ‘nâu kơ na sư ‘me# ‘mach”.

Chă năm lăng pơ ve\r 2 pơ lei plei Tà Dộp păng Rơ Wăk, bơ ngai ch^h hla ar kơ tơ\ng ang ch^h găh tơ drong tơ roi âu lăng [o#h, lơ kon pơ lei athei năm tôch kơ hơ tăih vă so\ đak nhă. ‘Nho\ng A Tứp, plei Tà Dộp dơ\ng to\k bo\k [e\nh kơ pup nhựa tơ [o#h jơ hngơ\m đon bơ\l hăl: pơ yan to\, đak kuey lơ\m pơ lei hrơ\ đ^, vă kơ đei đak yua athei năm hơ tăih. Prăt năr đ^ gle\h hrat hăm mir ro\h bơ\ih, kơ sơ\ bro\k tơ\ hnam oei athei chơ rim pup đak dơ\ng. Lăng dôm đe o\h kơ A Tứp mu\h măt kơ ‘myeo kơ ‘myônh, jơ\ng ti ‘nhơ ‘nhoe\l ‘nhơ ‘nhuônh [e\nh kơ te\h chuơ\h, hơ băn ao đunh nar ư\h kơ đei p^h jing kkơ mâu pha hlôi băt hơ dăh ư\h kơ đei vei rơ go\h. ‘Nho\ng  A Tứp, pơ ma: “Hnam nhôn ‘no\h yua đak kuey, yua atu\m dôm u\nh hnam tơ\ âu. Pơ yan to\ ‘no\h ‘nâu ‘no\h ư\h kơ đei, hrơ\ đ^ năm jur tơ\ hơ la to xo\ đak, mă xo\ đak ku\m mơ mat, xo\ đak p^h hơ băn ao đang kơ ‘no\h pai go\ ku\m mơ mat, chă đak nhă ku\m mơ mat ku\m tôch kơ gle\h hrat.”

M^nh tơ drong ư\h tam mă gan ‘lơ\ng dơ\ng lơ\m tơ drong vei lăng rơ go\h tơ\ xăh  Đak Năng ‘no\h j^ lơ u\nh hnam tam ma\ đei hnam chă pơ yơ\ng rơ go\h. Bác sĩ Nguyễn Thanh Đức, kơ dră vei lăng hnam pơ gang xăh Đak Năng, pơ lei tơm Kon Tum tơ roi tơ băt: hlôi tơ roi tơ băt, krao hơ vơn lơ de#h bơ\ih ră mă lei kon pơ lei tam mă tơ pl^h lơ. Xơ năm 2013, j^ klơm A đei [o#h tơ\ xăh Đak Năng hăm 32 ‘nu bơ ngai j^, an^h joăt jang đơ\ng ro\ng kơ ‘no\h hơ len lăng hơ dăh 1 lơ\m dôm tơ drong tơm pơm ăn ‘no\h j^ tơ drong ư\h kơ đei vei rơ go\h. Tơ\ hơ năp tơ drong ‘nâu, vă tang găn j^ jăn păng ku\m kho\m kho\m hơ to\k ‘lơ\ng tơ drong ar^h sa ăn kơ kon pơ lei, hnam pơ gang xăh Đak Năng to\k bo\k hơ drin krao hơ vơn kon pơ lei jang kiơ\ sa s^n nhă to\, pôk r^ hơ drong kon tơ rong hơ tăih kơ hnam, pơm hnam chă pơ yơ\ng rơ go\h păng hơ to\k ‘lơ\ng đon băt kơ d^h vei lăng rơ go\h atu\m. Bác sĩ Nguyễn Thanh Đức tơ roi tơ băt: “Vă tang găn dôm pơ rang j^ tơ po\h lang xă, ‘ngoăih kơ dôm tơ drong j^ lơ\m tơ drong jang [et pơ gang bơ\ng bơ\ih hnam pơ gang ku\m to\k bo\k hơ to\k loi dơ\ng tơ drong jang tơ roi tơ băt, tơ drong pơm rơ go\h cham char ‘no\h j^ vă hơ to\k ‘lơ\ng tơ drong hlo#h vao ăn kơ kon pơ lei. Rim khei hnam pơ gang ku\m klăih xong, jang hơ doi hăm găh an^h jang vei lăng jơ hngơ\m jăn blu\ng a păng jang tơ gu\m ăn kơ an^h jang vei lăng kon pơ lei xăh klăih xong tơ drong jang ăn kơ an^h jang, khu\l gru\p vă jur tơ roi tơ băt tơ\ rim tơ ring kon pơ lei oei ku\m nhen lơ\m aloa kơ xăh găh tơ drong jang pơm rơ go\h cham char vă tang găn pơ rang j^, mă loi ‘no\h j^ j^ tơ po\h găh trong klăk.”

{ai chih tơ\ kơ pal hei sư ăn bơ\n [ôh, ưh kơ s^ lai yơ, tơ\ yơ, cham char erih xa ku\m đei kon pơ lei năng kăl păng vei lăng rơ go\h ‘lơ\ng.

Păng vă kon pơ lei hlôh vao, mưh oei xa ưh rơ go\h gô pơm ăn kơ bơ\n athei tơ jră hăm lơ tơ drong j^ jăn păng [ơm kơ ne# truh jơ hngâm jăn thoi yơ? Dang ei hơ pơi kơ mih ma… vang mơ\ng nhôn pơ ma nuh hăm {ak si chuyên khoa I Nguyễn Huy Du, bơ\ jang tơ\ Hnam pơ gang apu\ng Đak Hà, dêh char Kon Tum, tơ ring đei vă je# truh 1 puăt kơ so# măt bơ ngai oei xa ‘no\h j^ kon pơ lei kon kông:

Nơ\r pơma dơnu\h

Bơngai ch^h tơdrong tơroi: Lơ\m dôm sơ năm âu ki, tơ drong erih xa kơ kon pơ lei, mă loi j^ kon pơ lei kon kông lơ\m apu\ng đei [ôh to\k ‘lơ\ng. Găh tơ drong oei xa kơ kon pơ lei hrei ‘nâu ih [ôh thoi yơ?

{ak si Nguyễn Huy Du: Hrei ‘nâu đei dôm an^h jang kơ pal tơ rek, tơ drong vei lăng cham char, vei rơ go\h hơ kâu jăn păng tang găn j^ tơ po\h hlôi đei kon pơ lei jang ‘lơ\ng. Năng atu\m lơ\m dôm sơ năm tơ je# âu ưh đei [ôh tơ drong j^ yơ tơ po\h kơ tang, mă lei kơ so# bơ ngai j^, tơ po\h j^ klak chroh, hie\n, hơ nơ\k oei lơ păng đei tơ\ lơ tơ ring hai. Tơ drong tơm ‘noh yoa đon vei lăng rơ go\h lơ\m tơ pôl tơ\ 1,2 tơ ring kon kông tam mă ‘lơ\ng.

Bơngai ch^h tơdrong tơroi: Hăm tro\, yoa tơ drong juăt brăh brư, ưh rơ go\h lơ\m tơ drong erih xa rim năr, j^ 1 lơ\m dôm tơ drong pơm ‘me# cham char ưh, [ak si?

{ak si Nguyễn Huy Du: Tro\ bơih! Nhen inh ‘nao pơ ma tơ\ kơ pal, oei đei bơ ngai đei tơ drong juăt nhen [ich tơ\ mir, tơ\ roh ưh đei cho# kơ mu\ng, nhă đak ưh đei rơ\, nhă đak tơ ‘nglang, dăh mă so\ yoa đak ưh kơ rơ go\h, rong kơ pô rơmo, nhu\ng ie\r ưh đei kron, hơ chăng kư\ kă tơ\ cham hnam, mă loi lơ\m dôm năr et soi, kon pơ lei juăt pơ gơ\r et xa hơ dai ưh đei rơ go\h kiơ. ‘Ngoăih kơ ‘no\h j^ tơ drong pơm hnam hum, sir pơm chă pơ yơ\ng oei ưh kơ rơ go\h, lơ bơ ngai juăt xa ‘nhie\m rơ ba, ‘nhot hơ drih… ‘no\h j^ tơ drong tơm pơm ăn lơ bơ ngai đa đei j^ klak chroh kiơ\ pơ yan păng tôch kơ krê j^ tơ po\h tơ\ jâp tơ ring.

Bơngai ch^h tơdrong tơroi: Tơ drong oei xa ưh rơ go\h sư pơm kơ nê# thoi yơ truh jơ hngâm jăn kon pơ lei păng tơ pôl?

{ak si Nguyễn Huy Du: Tơ drong kon pơ lei juăt oei xa ưh kơ lăp nhen, tep ưh cho# kơ mu\ng, dăh mă tam mă đei đon vei rơ go\h cham char, oei xa brit sư pơm ưh ‘lơ\ng truh jơ hngâm jăn kơ dih kâu păng tơ pôl. Pơ tih gia mưh đei j^ pơ lo\ sôt ret yoa tep ưh đei cho# kơ mu\ng ‘no\h sư pơm ăn bơ ngai j^ ưh ke\ jang, pơm tơ po\h j^ lơ\m tơ pôl hai. Dăh mă tơ dăh ưh đei vei lăng rơ go\h cham char ‘no\h [ônh đei tơ drong j^ pơ lo\ le\ch đe tơ po\h, pơm kơ ne# truh tơ drong jang xa. Mă loi ‘no\h j^ tơ drong so\ng xa ưh kơ rơ go\h, nhen pai nhie\m ưh gan s^n, so\ng xa ‘nhot hơ drih, ‘nhie\m rơ ba, nhă đak kơ so\h ‘no\h tôch [ônh đei j^, lơ loi ‘no\h j^, j^ klak chroh… Krê hlo\h dơ\ng ‘no\h xa ‘nhie\m ie\r bip pơm rơ ba [ât kơ plăh pơ rang j^ toi oei tơ po\h tôch hơ mơt hrei ‘nâu, sư [ônh đei tơ drong j^ đe\ch. Hăm dôm tơ drong juăt ưh kơ ‘lơ\ng păng ưh đei đon vei rơ go\h lơ\m tơ pôl nhen inh ‘nao pơ ma tơ\ kơ pal ‘no\h mưh đei dôm tơ drong j^ kơ pal ku\m hăm tơ drong rong hơ chăng nhu\ng, rơ mo kư\ kă, chă pơ yơ\ng tơ\ ‘ngoăih, ưh đei sir sơ lu\ng ‘lơ\ng tôch [ônh pơm ăn j^ tơ po\h kơ tang lơ\m tơ pôl tơ\ tơ ring.

Bơngai ch^h tơdrong tơroi: Lơ\m dôm tơ drong j^ tơ po\h mă kon pơ lei [ônh đei mưh oei xa ưh go\h, kiơ\ ih tơ drong j^ kiơ hơ mơt păng [ônh tơ po\h hlo\h?

{ak si Nguyễn Huy Du: Hrei ‘nâu lơ\m apu\ng đei lơ kon pơ lei kon kông oei xa, tơ drong vei lăng rơ go\h ưh ‘lơ\ng ‘no\h [ônh đei dôm tơ drong j^ hơ mơt âu:

- Dôm tơ drong j^ lơ\m klak: Đa đei lơ hlo\h ‘no\h j^, j^ klak chroh, xoay hăk yoa xa tơ mam, viêm gan A păng 1,2 tơ drong j^ lơ\m klak nai hai.

- Găh dôm tơ drong j^ kiơ\ trong dui jơ hngâm, hơ nơ\k hơ drap, j^ dăng hơ lo\ng ku\m lơ ‘năi yoa oei xa ưh rơ go\h, [ruih [răm… ‘Ngoăih kơ ‘no\h oei đei lơ tơ drong j^ nai hai nhen pơ lo\ le\ch đe, sôt ret păng j^ jâng ty [ơ\r hrei ‘nâu ku\m oei [ôh tơ\ 1,2 tơ ring.

Bơngai ch^h tơdrong tơroi: {ak si hăm đei nơ\r tơ tă kiơ mưh mih ma duch nă [ôh kơ dih kâu, ‘nho\ng o\h dăh mă lơ\m tơ pôl đei tơ drong j^ tơ po\h ưh?

{ak si Nguyễn Huy Du: Mưh mih ma duch nă [ôh kơ dih kâu dăh mă bơ ngai lơ\m hnam, mă ưh ‘no\h lơ\m tơ pôl đei j^ gơ\h tơ po\h, j^ hơ mơt ‘no\h athei kơ chăng thoi âu:

Mă 1: Athei ăn bơ ngai j^ [ich hơ dro# tơ\ hnam, lê# gan tơ [âp, pơ ma nuh lơ hăm bơ ngai j^, mưh pơ ma nuh athei gom muh măt, ôp ty mă rơ go\h đơ\ng ro\ng tơ [âp, pơ ma nuh hăm bơ ngai j^.

Mă 2: Năm tơ roi ăn hnam pơ gang tơ\ xăh găh tơ drong j^ tơ\ bơ ngai j^, chơ bơ ngai j^ năm tơ\ hnam pơ gang je# hlo\h vă khăm hơ met j^ tơ tom.

Mă 3: Athei ôp hnam mă rơ go\h, puih, hyum hơ ko\m râm re\k tơ\ cham păng lơ\m pơ lei. Vang vei rơ go\h ‘lơ\ng lơ\m tơ pôl păng pơm kiơ\ dôm nơ\r pơ tho đơ\ng [ok thây pơ gang mưh đe sư truh tơ roi tơ [ôh.

Mă 4: vei lăng ‘lơ\ng jơ hngâm jăn ăn dôm bơ ngai lơ\m hnam, bơ\ jang tang găn ưh ăn j^ tơ po\h kiơ\ nơ\r pơ tho đơ\ng an^h jang kơ pal.

Mă 5: kơ chăng [et dôm kơ loăi vaccine ăn đe hơ io\h vă tang găn dôm tơ drong j^ tơ po\h tôch hơ mơt, mă an^h tơm jang pơ gang oei pơ gơ\r [et ăn hơ io\h hrei ‘nâu.

Mă 6: athei hut le# hloi tơ drong juăt xo\ng xa ưh rơ go\h, vang jang hăm tơ pôl, pơ lung bơ ngai lơ\m hnam tơ no\ oei xa mă rơ go\h, vei lăng ‘lơ\ng cham char lơ\m tơ pôl.

Bơngai ch^h tơdrong tơroi: Kiơ\ kơ ih, vă găn đei ‘lơ\ng dôm tơ drong j^ tơ po\h yoa oei xa ưh rơ go\h, cham char ‘me# ‘mach, an^h jang pơ gang tơ\ tơ ring, đ^ đăng kon pơ lei, rim bơ ngai lơ\m tơ pôl athei bơ\ jang yă kiơ?

{ak si Nguyễn Huy Du: Vă găn đei dôm tơ drong j^ tơ po\h yoa đơ\ng oei xa ưh rơ go\h, ‘me# ‘mach cham char, an^h jang pơ gang, rim bơ ngai, u\nh hnam păng tơ pôl athei bơ\ jang:

Mă 1, athei vei rơ go\h ăn kơ dih kâu, oei xa mă ‘yo\u, vei lăng ‘lơ\ng cham char tơ pôl.

Mă 2, ‘no\h xo\ng xa mă rơ go\h, xo\ng xa tơ mam pai x^n, tơ mam đei băt hơ dăh an^h pơm tơ le\ch, te\ch mơ dro.

Mă 3, rim an^h jang kơ pal, lơ\m no\h an^h jang pơ gang tơ\ tơ ring ‘no\h j^ an^h io\k jang tơm lơ\m tơ drong tơ roi tơ băt vă hơ to\k đon hlôh vao đơ\ng kon pơ lei lơ\m tơ drong vei lăng cham char, oei xa rơ go\h, ku\m nhen dôm trong tang găn j^ tơ po\h hơ mơt lơ\m tơ ring.

Mă 4, athei [et tôm pơ gang vaccine tang găn j^ tơ po\h mă an^h tơm jang pơ gang ăn phep păng athei vei lăng mă ‘lơ\ng hăm dôm bơ ngai đei j^ blu\ng a vă đei trong hơ met păng tơ roi tơ băt tơ tom ăn kon pơ lei.

Bơngai ch^h tơdrong tơroi: & àh [lep bơih. Bơ nê kơ ih, [ak si hơ!