Bấc c’moo đăn đâu, bh’rợ taanh dzặc ty chr’nắp âng đhanuôr acoon cóh Mông ting bil pất, bấc pr’đươi pr’dua ta bhrợ tơợ c’rêê, cram taanh dzặc ty chr’nắp lâng liêm ta níh lâng môi trường bơơn xăl lâng đợ pr’đươi nhựa lâng 2, 3 râu pr’đươi lơơng, ting lêy ooy pr’đơợ tr’mung âng zâp pr’loọng đông. Xang bêl pa choom chuyên nghiệp, chô ooy vel đông bhrợ cha, anoo Giàng A Hành, 25 c’moo, cóh chr’val Lao Chải, chr’hoong Mù Cang Chải nắc ơy t’bhlâng chấc lêy năl, pa dưr bh’rợ taanh dzặc ty chr’nắp âng a’conh a’bhướp lâng bấc bh’nơơn pr’đươi liêm chr’nắp bhrợ tơợ zâp t’nơơm ơy váih cóh vel đông, bơơn bấc ngai năl tước lâng chắp kiêng.

Coh apêê đhr’niêng bh’rợ âng ma nưih Dao Tiền coh chr’hoong Vân Hồ, tỉnh Sơn La, múa chuông năc pr’múa ma bhuy chr’năp. Đha nuôr âi zư đơc pr’múa n’nâu tơợ lang n’nâu tươc lang n’tôh, cơnh c’leh liêm văn hóa , tơợ a hay căh choom căh vêy coh pr’ăt tr’mông âng đay.

Ma nưih Raglai vêy bâc râu tr’coó xa nul liêm pr’hay cơnh: Ching Mã la, n’jưl đhêl, kèn sarakel, n’jưl Chapi… bơơn buôn cha ơh coh bâc bêl bhiêc bhan đhr’niêng bh’rợ cong pr’ăt tr’mông cơnh cha ha roo t’mêê, tr’truih bh’lô… Coh pr’ăt tr’mông âng đha nuôr Raglai, tr’coó xa nul ta luôn năc râu chr’năp, râu ma bhuy, năc pr’zơc căh choom căh vêy. Coh đêêc, Mã la bơơn lêy năc cr’van chr’năp, ma bhuy xăl đoọng ha vel bhươl prá xay lâng abhô dang, abhuy a lụ, rơơm kiêng đha nuôr vel bhrợ ha rêê bơơn choor châc. Đha nuôr lâng pr’zơc đh’rưah chơơc năl ooy Mã la, muy râu tr’coó xa nul liêm pr’hay âng đha nuôr Raglai.

Đhơ khuych dzung ha dợ a moó H’Yar K’buôr đhị chr’hoong Krông Ana, tỉnh Đắk Lắk dzợ ta luôn pa zay, z’lâh k’đhap zr’năh, pa zay pa dưr bh’rợ tr’nêng t’taanh I’ih a din. A moó dzợ pa zay ting pâh bh’rợ zập K’bhuh pân đil zập cấp bhrợ têng, a moó pa choom đoọng apêê taanh a din đoọng zư lêy chr’năp bh’rợ ty đanh âng acoon coh đay.

Nghệ nhân Lò Thị Ban, ăt coh vel Hìn, phường Chiềng An, thành phố Sơn La bơơn đha nuôr Thái chngai đăn năl tươc lâng chăp hơnh, căh muy năc tu a moó vêy bhr’ươr pr’hat Thái liêm pr’hay, năc dzợ ma nưih ăt k’rang zư đơc, pa choom đoọng bhr’ươr pr’hat âng acoon coh đay.

Đhanuôr Cơ Tu xoọc ăt mamông coh 3 chr’hoong da ding k’coong Nam Giang, Đông Giang, Tây Giang, tỉnh Quảng Nam lâng bơr chr’hoong Nam Đông, A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế. Manuyh Cơ Tu ta béch coh bh’rợ coọch boọc, pa chăm Gươl, taanh n’đooh a dooh, taanh pr’đươi râu lơơng… Coh pazêng bh’rợ tr’nêng ty đanh, bh’rợ t’taanh năc xay p’căh râu zay, ta béch âng pân juyh Cơ Tu. Hân đhơ cơnh đêêc, lâng ting ăt đh’rưah k’rơ pa bhlâng âng kinh tế thị trường, bh’rợ t’taanh âng đhanuôr Cơ Tu xoọc ăt lâng đhr’năng bil bal. Lâng râu rơơm kiêng zư lêy bh’rợ tr’nêng ty đanh âng đhanuôr đay, bâc c’moo n’nâu, t’cooh A Vô Cưa, 70 c’moo, ăt coh cr’noon Dỗi, chr’val Thượng Lộ, chr’hoong Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế ơy t’bhlâng pa dưr bh’rợ t’taanh. Pazêng pr’đươi âng đoo taanh cơnh zong, achuy, pazêng râu cr’độ pr’đươi coh pr’loọng đong… ta luôn vêy đhanuôr coh zr’lụ lâng bấc ta mooi kiêng.

Đha nuôr lâng pr’zơc da dêr! Dha nuôr Thái coh Tây Bắc vêy bâc c’leh văn hóa, đhr’niêng bh’rợ liêm pr’hay. Coh đêêc choom xay moon tươc đhr’niêng chọ chỉ mr’nit têy – muy coh bâc c’leh văn hóa a bhô dang đơơng âng râu liêm chr’năp bơơn đha nuôr k’đhơợng bhrợ tơợ lang n’nâu tươc lang n’tôh.

Lâng đhanuôr Thái coh Tây Bắc, t’rí năc muy coh pazêng acoon bh’năn chr’năp coh pr’ăt tr’mông. Tu t’rí căh muy đươi dua ooy bh’rợ pa bhrợ, ting n’năc năc cr’van ga măc âng pr’loọng đong. Chăp t’rí năc tơợ lang ahay, đhanuôr Thái Tây Bắc ơy vêy bh’rợ bhuôih pa chô r’vai đoọng chăp hơnh acoon bh’năn xang đợ t’ngay bhrợ ruộng tông, ha rêê đhuốch.

Đha nuôr Thái Tây Bắc vêy n’juông p’rá: “ Lươt đăh a xiu, chô ộm a lăc” pa căh ch’na a xiu năc râu pa bhlâng bơơn chăp lêy coh văn hóa ch’na đhr’năng âng đha nuôr Thái. Tơợ a xiu, đha nuôr choom bhrợ têng bâc ch’na la lay cơnh, coh đêêc năc choom xay truih tươc a xiu pa chúa, muy ch’na tơợ a hay bơơn bâc ngai kiêng đăh.

Zâp bêl vêy ngai bil, manứih Mông nắc buôn bhrợ têng bhiệc c’lêng 5-7 t’ngay, zâp t’ngay nắc zêng lêy lêệng ta rí, k’roóc cắh cậ a’ọc. Cắh váih zên, pr’loọng đông nắc lướt vặ bơơn. Xang bêl tập lơi manứih bil, đợ apêê ặt ma mung nắc lêy pa câl k’tiếc, pa câl ruộng, pa câl zêng đợ râu choom pa câl, hân đhơ cơnh đêếc cung cắh zâp chroót nợ. Lâng đợ zên nợ ting ặt ta pưn apêê tơợ lang nâu tước lang n’tốh. Đhị đhr’năng cơnh đâu, 2, 3 manứih Mông nắc ơy grơơ nhool lơi jợ j’niêng cr’bưn, hân đhơ bấc ngai xay moon... đoọng choom dưr zi lấh pa dưr pa xớc pr’ắt tr’mung.